هانس کوهوت و روانشناسی خویشتن
پدر وی فلیکس یک پیانیست چیره دست بود که پس از خدمت در جبهه در زمان جنگ جهانی اول به تجارت کاغذ رو آورد. مادرش انسانی با اراده و مقتدر بود که نقش مهمی در زندگی تنها پسر محبوب خود در غیاب پدر بازی کرد. او در چهار سال اول تحصیل کوهوت را از رفتن به مدرسه بازداشت و به کمک معلم سرخانه به آموزش وی پرداخت و در حقیقت کلاس پنجم اولین سالی بود که کوهوت وارد مدرسه شد. در 1938 از دانشکده وین با اخذ درجه پزشکی فارغ التحصیل شد. هانس فردی با فرهنگ و علاقه مند به موسیقی و هنر و پای ثابت اپراها و سمفونی های شیکاگو بود.
در زمانی که در وین به تحصیل اشتغال داشت توسط آگوست آیشهورن (2) که از دوستان نزدیک فروید بود تحت روانکاوی قرار گرفت، که با اشغال اتریش توسط آلمان نازی ناتمام ماند. آیشهورن مؤلف کتاب «جوان سرکش (3)» از اولین روانکاوانی بود که به مشکلات رفتاری نوجوانان توجه کرد. زمانی که وی به درمان این گروه سنی می پرداخت به اهمیت ایده آل شدن روانکاو برای نوجوان و الگوسازی که در این میان به عمل می آید واقف شد و به نظر می رسد نظرات کوهوت در مورد «انتقال ایده آلی» تا حدی تحت تأثیر افکار وی شکل گرفته باشد. خود کوهوت در دوران نوجوانی و جوانی پسر بسیار مودب و سربراهی بود به طوریکه حوصله آیشهورن از آن سر رفته و می گوید:«کاش می شد مقداری سرم خلافکاری به تو تزریق کرد!» زمانی که وی از ترک وین توسط فروید آگاه شد به سمت ایستگاه قطار رفت تا با او وداع کند و فروید کلاه خود را به احترام وی از سر برداشت. این تنها باری بود که او فروید را دید.
با اشغال اتریش در 1939 ناچار به ترک وطن شد و پس از آنکه یک سال در انگلیس به سر برد، به آمریکا رفت. در 1940 در حالی که تنها 25 دلار در جیب داشت سوار اتوبوسی به مقصد شیکاگو شد تا به یکی از دوستان خود که از قبل در آنجا سکنی گزیده بود ملحق شود. در شیکاگو بادنبال کردن پزشکی به عنوان دستیار عصب شناسی به تحصیل خود ادامه داد و در این رشته به عنوان یک دستیار موفق شناخته شد و آینده درخشانی برای او پیش بینی می شد. زمانی که وی چنین موقعیت مناسبی را ترک کرد و نامزد عضویت در موسسه روانکاوی شد، تعجب و حیرت آمیخته با تأسف دوستانش را برانگیخت.
کوهوت انسانی منظم و تا حدی وسواسی بود. نظم و ترتیب برای وی اهمیت زیادی داشت که این امر در نحوه لباس پوشیدن و مقاله نویسی وی به روشنی بازتاب می یافت. هر روز چندین کیلومتر می دوید و رژیم غذایی منظمی را دنبال می کرد. در مؤسسه روانکاوی شیکاگو او بدل به یکی از بهترین و تأثیر گذارترین معلمین شد و توجه بسیاری را به خود معطوف کرد. اما تمامی این واکنشهای مثبت با شکل گیری و انتشار نظریات کوهوت در مورد خود شیفتگی کمرنگ شده و جای خود را به برخورد حسادت آمیز و خصمانه همکارانش داد که متقابلاً رنجش و خشم وی را در برداشت. به طور مثال پس از یک همایش علمی که در آن کوهوت بر نقش بروئر و گزارش وی از «آنا او» در شکل گیری افکار فروید و تولد روانکاوی تأکید کرد، توسط همکارانش متهم به تخفیف و تحقیر فروید شده و با رأی آنان از شورای آموزشی انجمن روانکاوی شیکاگو اخراج می شود. به عنوان واکنشی در برابر نادیده انگاشتن نظراتش توسط رهبران انجمن روانکاوی شیکاگو، وی به تشکیل حلقه ایی از روانکاوان جوانتر اقدام کرد که یادآور حلقه یاران فروید در اوایل شکل گیری روانکاوی بود. در میان این روانکاوان جوان نامهای مهمی چون ارنست ولف و آرنولد گولدبرگ به چشم می خورد. علاوه بر این وی رابطه نزدیکی با آنا فروید داشت. آنا در سفری که به شیکاگو داشت در منزل کوهوت ها سکنی گزید و رابطه صمیمانه ای با همسر کوهوت برقرار کرد. به دنبال چاپ اولین کتابش تجزیه و تحلیل خویشتن کوهوت نسخه ایی از آن را برای آنا ارسال کرد و پاسخی تشویق آمیز اما دو پهلو دریافت داشت. حتی از جانب دوستان نزدیک نیز در برابر پذیرش نظرات او مقاومت وجود داشت. اما در میان نسل جدیدی از روانکاوان که در حال تولد بودند و در بین درمانگرانی که با روشی بینش گرا (4) به درمان بیماران خود اقدام می کردند، نظرات کوهوت رفته رفته جای خود را باز کردند.
در 1959 اولین اثر تأثیر گذار وی که مقاله ای در مورد همدلی بود منتشر شد و در آن کوهوت به این امر اشاره دارد که در جریان روانکاوی کسب اطلاعات به طور عمده از طریق روند همدلی صورت می گیرد.
سالهای پس از جنگ، دوران طلایی روانکاوی در آمریکا و شاهد گسترش ایده های فروید توسط افرادی بود که یکی پس از دیگری از اروپا مهاجرت کرده بودند اما با شتاب گرفتن تغییرات جامعه درمان روانکاوانه چه در تئوری و چه در عمل دچار رکود شد. چهره عبوس و خشک درمانگری که بر بصیرت و بینش عقلانی تکیه می کرد با فضای پس از جنگ که نیازمند تلطیف احساسات و همدلی درروابط انسانی بود، سازگاری نداشت.از این جهت مؤسسه روانکاوی شیکاگو نقشی پیشرو ایفا کرد که به ویژه با تکیه بر نظرات الکساندر که خود ریشه در عقاید روانکاوان قدیمی تر چون فرنزی داشت، به تأثیر جنبه های احساسی و هیجانی در رابطه میان روانکاو و بیمار تکیه کرد. در آنجا، کوهوت به صورت بندی دوباره جریانهای حاکم بر روانکاوی دست زد و جریانی را شکل داد که به عنوان «روانکاوی ارتباطی (5)» مشهور شد. به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، کارهای کوهوت در آن مقطع زمانی روانکاوی را از خطر جمود و رکود نجات داد.
مدل ارائه شده توسط کوهوت به انسان به عنوان موجودی می نگرد که نیازمند انواع خاصی از پاسخها در محیط است تا بواسطه آنها بتواند به احساسی مثبت از خود دست یابد. گرچه میان این مدل و نظرات مطرح شده توسط روانکاوانی که بر ارتباط «ابژه ایی» تکیه می کردند شباهتهایی وجود دارد، این محققین بر اهمیت تصویر درونی که از روابط بیرونی در ذهن کودک شکل می گیرد تأکید می کردند در حالی که در «روانشناسی خویشتن»، این خود رابطه واقعی است که در شکل دادن به اعتماد به نفس و پیوستگی وجودی فرد نقش بازی می کند.
تأکید کوهوت به جای غرایز سرکوب شده بر احتیاجات نوزاد است و هدف درمانگر باید شناسایی این نیازها و ارائه پاسخ درمانی مناسب به آنها باشد. سازمان دهی و بازسازی نقایص شخصیتی بیمار اهمیتی بیشتر از رفع تعارضها دارد. تجربیات بالینی کوهوت با بیماران خود شیفته وی را به یک مسیر تکاملی مستقل از نظر تمایلات خود شیفتگی فرد که به موازات تکامل روانی جنسی رخ می دهد هدایت کرد و همچنان که نظرات وی تکامل یافت، رفته رفته تئوری غرایز را به کناری گذاشت. دیدگاه کوهوت همانند نظرات فرضیه پردازان «ارتباط ابژه ایی» چون فایربرن دیدگاهی محیطی است که به رابطه والدین با کودک اهمیت زیادی می دهد. علت مشکلات روانی نه تعارضات حل نشده، بلکه ساختارهای ناقص درونی هستند که به طور مناسب در دنیای ذهنی کودک به علت ناتوانی والدین از برقراری رابطه همدلانه مناسب با وی شکل نگرفته اند. چنین نقصی در رابطه والدین با کودک، البته بدون قصد و غرض و ناشی از محدودیتهای روانی خود والدین است. کوهوت فرضیه اساسی روانکاوی کلاسیک مبنی بر ایجاد تغییر از طریق تعبیر و تفسیر تعارضات ناخودآگاه بیمار را به چالش می کشد و همانند الکساندر و سایر روانکاوانی که قبل از وی بر عامل ارتباط در روند درمانی تکیه کرده بودند، بر بوجود آوردن نوعی جدید از تجربه از سوی درمانگر برای بیمار تأکید می کند.
از نظر روانشناسی خویشتن، غرایز و سایق ها تنها زمانی مسئله ساز می شوند که کودک در روابط خود با والدینش دچار اشکال شود و تعارض برخاسته از غرایز آنچنان که روانکاوان کلاسیک می پنداشتند، اجتناب ناپذیر نیست. به طور مثال میان خشم (6) و غضب (7) تفاوت وجود دارد. در حالی که غضب طبیعی تلقی می شود، خشم حاصل شکست در روابط میان کودک و والدین است. غضب به سمت افراد خارجی برانگیخته می شود اما خشم واکنشی بر علیه تصویر ذهنی افرادی است که فرد در برقراری رابطه با آنها دچار سرخوردگی شده است. این سرخوردگی، احساس خود شیفتگی فرد را هدف می گیرد. خشم زمانی که برانگیخته شد، حتی به قیمت زیان خود فرد در صدد ارضا بر می آید. خشم غیر قابل کنترل کاپیتان اهب (8) نسبت به موبی دیک (9) مثالی از این خودشیفتگی آسیب دیده و نیروی تخریبی آن است.
کوهوت همچنین به صورت بندی دوباره موقعیت اودیپی دست زد. در دیدگاه سنتی، موضوع محور ظهور تخیلات و فانتزیهای ناخودآگاهی است که بواسطه رشد و تکامل غرایز جنسی و پرخاشگری در زمان خاصی مجال ظهور می یابند. از نظر کوهوت موقعیت اودیپی، موقعیتی طبیعی است و وابستگی جنسی کودک به والد جنس مخالف به خودی خود مسئله ساز نیست. مشکل آنگاه پیش می آید که والدین به طور قابل توجهی در ارائه پاسخ مناسب به کودک با شکست مواجه شوند. چنین شکستی حالت طبیعی احساسات کودک را سمت و سویی مرضی می دهد. والدین ناتوان به علت مشکلات روانشناختی که خود در این مرحله داشته اند، احساسات و کنجکاویهای کودک را به صورتی منفی تعبیر می کنند و دچار اضطراب می شوند. اما در صورتیکه والدین قادر به ایفای نقش مناسب شوند، کودک به دستاورد طبیعی این مرحله رسیده و قادر می شود بدون احساس سرخوردگی و یأس اهداف خود را به شکلی واقع بینانه تغییر دهد و به این باور برسد که دیگران نیز افرادی با نیازها و خواسته ها ویژه خویش هستند و گاه نیازهای او و دیگران در دو جهت مختلف عمل می کنند. ریشه آسیب پذیری فرد خود شیفته در این است که سرخوردگی و یأس ناشی از شکست در برقراری رابطه همدلانه با والدین آنچنان بر ذهن او سایه افکنده که او را بدل به فردی حساس در برقراری روابط فردی می کند.
در تئوری کوهوت، همدلی مفهومی اساسی است. هر چند که والدین به طور معمول با قصد قبلی رفتار نامناسبی با کودک ندارند، کودکان مجبورند با رفتار والدین خود را سازگار کنند. ناتوانی مکرر در ارائه پاسخی همدلانه به کودک ریشه اختلالات رفتاری در دوران بزرگسالی است.
همدلی به صورت درک نزدیک افکار، احساسات و انگیزه های فردی دیگر تعریف شده است به طوری که فرد بتواند دنیا را از دریچه چشم دیگری بنگرد. نباید آن را با ارتباط صمیمانه یکی گرفت و یا آنکه چنین فرض کرد که اگر به جای فردی دیگر باشیم چه می کنیم. همدلی به شکل بالقوه می تواند مبنای پاسخی مثبت یا منفی باشد.
اولین باری که کوهوت به شکل مشخص به اهمیت همدلی در رابطه درمانی اشاره کرد مربوط به درمان یکی از بیمارانش به نام دوشیزه «ف (10)» می شود. او در برابر تعبیر و تفسیرهایی که کوهوت بر اساس دیدگاههای روانکاوی کلاسیک از رفتارش به عمل می آورد با خشم و غضب واکنش نشان داده و چنین گفت که:«تو با این نتیجه گیریهایت همه چیز را خراب کردی.» برای مدتی کوهوت چنین فرض کرد که این رفتار به علت مقاومت ناخودآگاه بیمار است و شکی در مورد برداشت خود نداشت اما در نهایت اعتراف کرد که وی در درک همدلانه بیمارش موفق نبوده و سعی در تحمیل برداشت و تئوری خود بر موقعیت درمانی داشته است.
مفهوم (Self object (11:
کوهوت با آنکه در مکتب کلاسیک روانکاوی آموزش دید، با تبیین نظرات خود رفته رفته از آن فاصله گرفت. در ابتدا کوشش نمود تا میان نظریه غرایز و دیدگاههای خود آشتی برقرار کند، اما در نهایت به این نتیجه رسید که مدلی ترکیبی برآورنده تمایل وی نیست و در نهایت گسستگی کاملی از روانکاوی کلاسیک پیدا کرد و علاوه بر آن نظرات خود را به دیگر بیماران غیر از افراد خد شیفته نیز گسترش داد. در این شکل گسترده، مقوله self object جایگاه خاصی دارد. حضور و وجود آن برای تمامی انسانها به منظور تکامل روانی طبیعی لازم است. بهتر است که این مفهوم را به شکل یک «عملکرد» دید تا فردی خاص. همانگونه که از نام آن بر می آید این اصطلاح به این اشاره دارد که دیگر انسانها نه به عنوان ابژه هایی مستقل و «برای خود»، بلکه به صورت عواملی برای ارضای نیازهای کودک در حال رشد هستند. از دید کوهوت اهمیت selfobject برای حیات روحی انسان همانند اکسیژن برای حیات جسمی او است. در تمامی طول زندگی انسانها به دیگران برای رسیدن به عزت نفس و تلقی مثبت از خود نیازمندند. تفاوت میان انسانها از نظر مراتب رشد روانی تنها در selfobject انتخاب شده توسط آنها است. هر چه فرد بالغ تر و سالم تر باشد ابژه های انتخاب شده توسط وی از بلوغ و سلامت بیشتری برخوردارند. از نظر کوهوت تمامی اختلالات روانی، ریشه در روابط معیوب کودک با selfobjectها و شکست فرد در برقراری روابط آینه ای و ایده آلی در زمان کودکی دارد. مشکل اودیپی کودک به عنوان امری ثانوی به اختلال ارتباطی در مراحل قبل نگریسته می شود. از نظر کوهوت، در صورت وجود selfobject مناسب در مراحل قبلی، کودک قادر می شود که مرحله اودیپ را به سلامت بگذراند. همچنین برخی از مشکلات روحی مانند اعتیاد، اختلالات خوردن، انحرافات جنسی و رفتارهای ضد اجتماعی به عنوان کوششی در جهت مقابله با از هم گسیختگی وجودی در فردی که در زمان کودکی از ارتباط مناسب محروم بوده، نگریسته می شود.
کوهوت در جریان درمان «دوشیزه ف» به این نتیجه رسید که بیمارش به وی به عنوان یک فرد مجزا و مستقل نگاه نمی کند. بلکه چنین به نظر می رسد که بیمار به وی به عنوان امتدادی از وجود خود نیاز دارد به همان شکلی که دست و یا پای فرد به عنوان امتدادی از وجود خود او است و بر آنها احساس کنترل دارد، چنین رابطه ای میان بیمار و درمانگر در جریان رابطه انتقالی شکل می گیرد. این پاسخ از سوی بیمار در خدمت ارضای برخی نیازهای اساسی است که وی به تنهایی از ارضای آنها عاجز است. کوهوت به این نیازها که باید تا حدی بوسیله دیگری ارضا شود نام self – object needs می دهد.
تفاوت self – object و مفهوم ابژه که در نظرات قدیمی تر روانکاوی مطرح بود این است که در ارتباط ابژه ایی فردی دیگر به عنوان موجودی مستقل و برای خود عمل می کند و ارزش گذاری وی بر اساس آنچه که هست ارزیابی می شود، اما ارزش self – object در عملکردی است که در دنیای درونی فرد دارد و کمکی که به حفظ ثبات هیجانی شخص می کند. نیازی که self – object برطرف می کند اهمیت بیشتری نسبت به این موضوع دارد که چه کسی این کار را می کند.
نکته مهم در اختلال روانشناختی «دوشیزه ف» این بود که وی به طور مطلق به پاسخ دیگران (هم روانکاو و هم افراد دیگر پیرامون خود) به منظور حفظ اعتماد به نفس خود وابسته بود. برای او، دیگران نه به عنوان ابژه بلکه self – object مطرح بودند.
ما همواره به دیگران نیازمندیم هر چند که این نیاز دستخوش تکامل و تحول می شود. در مرحله نوزادی این نیازها مطلق و شدید بوده و بوسیله مادر ارضا می شوند. در دوران کودکی نقش پدر اهمیت یافته و به مرور دیگران نیز وارد عمل می شوند. در نوجوانی، همسن و سالان نقش مهمی دارند و در بزرگسالی، همسر و دوستان نقش self – object را بازی می کنند. علاوه بر گسترش این جنبه که چه کسی و به چه ترتیب به عنوان self – object عمل کند، فرد سالم ساختارهای محکم و با ثبات درونی را نیز در دنیای ذهنی خود شکل می دهد تا در خدمت ارضای نیازهایی قرار گیرند که در گذشته از دیگران طلب می کرد. شخص در مسیر رشد خود قابل انعطاف تر و به دیگران کمتر نیازمند می شود، هر چند که این نیاز هرگز به طور کامل از بین نمی رود.
مدل دو محوری (12) کوهوت:
روانشناسی خویشتن از دل کار با بیماران خود شیفته زاده شد. در درمان این بیماران، کوهوت متوجه شد که فرضیات کلاسیک روانکاوی که بر پایه مدل ساختاری استوار شده اند از تبیین مشکلات این بیماران بر نمی آیند. به جای داشتن علائم مشخص بیماری، این افراد شکایاتی مبهم در رابطه با مشکلات بین فردی و حساسیت نسبت به رفتارهای دیگران داشتند.
کوهوت به این نتیجه رسید که درمان این بیماران نیازمند فرضیه تازه ایی است. تئوری او به طور مستقیم بازتاب مشاهدات بالینی وی به خصوص گرایش بیماران به شکل دادن دو پاسخ انتقالی ویژه بود. کوهوت به این دو پاسخ نام «انتقال آینه ایی» (Mirror Transference) و «انتقال ایده آلی» (Idealizing Transference) می دهد.
بیماری که دچار انتقال آینه ایی است تمایل زیادی به تایید و تشویق درمانگر پیدا می کند و دست به رفتارهایی در جهت جلب توجه درمانگر می زند. از دید کوهوت این حالت انتقالی، تکرار تجربه کودکی است که تأیید و تشویق را در آینه چشمان مادر جستجو می کند. در این مرحله کودک در وضعیتی است که کوهوت به آن نام «بزرگ منشی نمایشگری (13)» می دهد و پاسخ آینه ایی مناسب مادر برای رشد و تکامل طبیعی نوزاد اهمیت پیدا دارد. کودکی که در این زمان از پاسخ مناسب محروم مانده باشد، در رسیدن به احساس انسجام و کفایت شکست خورده و با اضطراب و تنش دست و پنجه نرم کرده و در آینده این پاسخ آینه ای را در نگاه دیگران نسبت به رفتار خود جستجو می کند. «دوشیزه ف» در روند درمان این حالت انتقالی را به نمایش گذاشت. همانگونه که شخص به آینه نگریسته و به ظاهر خود دقیق شده و موهای خود را شانه می زند، او نیز به طور مداوم به پاسخهای کوهوت نسبت به خود حساس شده تا ببیند در نظر درمانگرش تا چه حد مقبول، باارزش و دوست داشتنی جلوه می کند.
در انتقال ایده آلی، بیمار به درمانگر به عنوان فردی قدر قدرت و کامل نگاه می کند که قادر به برآوردن تمامی نیازهای بیمار است. کوهوت بیان می کند که افرادی که در دوران کودکی فاقد والدین مناسب برای همانند سازی باشند، این نیاز را در روابط بزرگسالی خود جستجو خواهند کرد. در مراحلی از دوران کودکی والدین باید بتوانند نقش فرد کامل و همه چیز دان را برای کودک بازی کنند و کودک در پناه همانند سازی با آنها به مراحل بعدی تکامل قدم بگذارد. این تصویر ایده آل از والدین به غول چراغ جادو تشبیه شده که همیشه و با تمام قدرت در خدمت است. همانند بقیه نیازهای مرتبط با self – object این نیاز نیز در مسیر رشد و تکامل کودک دستخوش تغییر می شود. در ابتدا تمایلی به وحدت و پیوستگی و یکی شدن با فرد ایده آل وجود دارد و سپس کودک نیاز دارد که بودن او را در کنار خود حس کند. اما فرد بالغ به این مطلب قانع می شود که دوستان و نزدیکان و خانواده ایی داشته باشد که بتواند به هنگام نیاز به آنها تکیه کند. همچنانکه منابع درونی فرد رشد می کنند نیاز به هself- objectها کم می شود و فرد یاد می گیرد که برای آرام کردن خود در ابتدا به نیروهای دورنی خویش اتکا داشته باشد. همانند پاسخ آینه ای در اینجا نیز فراهم بودن یک محیط مناسب حداقل برای آنکه این روند رشد و تکامل به خوبی طی شود، ضروری است. سرخوردگیهای کوچک و ملایم در جهت گرفتن پاسخ از والدین ایده آل، ضرورت تکیه بر نیروهای خودی را مطرح می کند و این نیروها را تقویت می نماید. این همانند رشد عضله است که در برابر نیروی مقاومت ملایم، تقویت می شود. نبودن هیچ نیرویی در برابر آن، عضله را رو به تحلیل می برد و اگر نیروی مقاومت شدیدی در کار باشد به پاره شدن تارهای عضلانی منجر می گردد.
مشاهدات کوهوت او را به یک فرضیه «دو محوری» رساند که در آن به نیازهای خودشیفتگی کودک و رابطه ایی که بر این اساس با والدین خود برقرار می کند، توجه نشان می دهد. به اعتقاد کوهوت نیازهای برخاسته از احساس خودشیفتگی در انسان هرگز از بین نمی رود، بلکه در یک محور موازی با «علاقه مندی به دیگران» در طول زندگی به پیش می رود. در این مدل خویشتن کودک که در ابتدا پراکنده و از هم جدا است، در نتیجه پاسخ همدلانه مناسب از سوی مادر به سوی انسجام و پیوستگی میل می کند. از دید کوهوت در یک مرحله از مراحل رشد و نمو کودکی، کودک در مورد از دست دادن رابطه خود و مادر هراس می شود و برای مقابله با این ترس دو شیوه را در پیش می گیرد. در یکی از این شیوه ها یک خویشتن بزرگ منشانه در درون کودک شکل می گیرد و در دیگری کودک، والدین خود را به شکل ایده آل و کامل در نظر گرفته و با آنها همانند سازی می کند. در رشد طبیعی کودک، خویشتن بزرگ منشانه رفته رفته جای خود را به کمال گرایی و بلند پروازی سالم می دهد و تصویر کامل والدین بدل به ارزشهای درونی و والای اخلاقی می شود. اما اگر نیازهای کودک در مورد ارائه پاسخ آینه ای مناسب از سوی مادر ارضا نشده و یا آنکه والدین الگوهای مناسبی برای همانند سازی نباشند، کودک در این مرحله دچار توقف شده و در بزرگسالی ارضای این نیازها را در روابط با دیگران که اکنون جایگزین والدین او شده اند جستجو می کند. هر والدی می داند که تمامی نیازهای کودک قابل برآوردن نبوده و نباید به تمامی تمایلات او پاسخ مثبت داد. برای یک کودک 2 ساله انداختن یک توپ عملکردی لایق تشویق است در حالی که پاسخ مشابه به کودکی 8 ساله نامتناسب است. برای نشان دادن همدلی مناسب، پاسخ آینه ای باید از تناسب و اصالت کافی برخوردار باشد.
کودک در جریان برقراری رابطه با والدینش، به صورت اجتناب ناپذیر به مواردی برخورد می کند که آنها به دلیل خستگی، مشکلات کاری و … به وی پاسخ مناسب نمی دهند. کودک برای جبران این حالت کوشش می کند که کامل، زیبا، جالب توجه و شگفت آور جلوه کند. او می پندارد که با این روش قادر به درست کردن اوضاع می شود و اشکال در خود او است. این همان مرحله ای است که خویشتن بزرگ منش نمایشگر در وی شکل می گیرد. در حضور محیطی که به طور نسبی به کودک پاسخ دهد Good – Enough Parents) از شدت تظاهر این خویشتن بزرگ منش کاسته شده اما از بین نمی رود. در حقیقت ته مانده ای از این توهم بزرگ منشانه در همه انسانها به حیات خود ادامه می دهد. در برخورد با این سرخوردگی های اجتناب ناپذیر که کوهوت به آن نام سرخوردگی بهینه می دهد (Optimal Frustration)، کودک شروع به تعدیل توهم ذهنی خود می کند و محدودیتهای خود و دیگران را می پذیرد. در پرتو این سرخوردگیهاست که کودک به ساختارهای ذهنی درونی به منظور حفظ اعتماد به نفس خود دست پیدا می کند. بنابراین در شکل طبیعی و سالم خود، کودک از وضعیتی که در آن به دیگران به شکل مطلق برای تقویت حس عزت نفس خود نیازمند است به سمت حالتی پیشرفت می کند که بتواند با تکیه بر نیروهای دورنی خود هر از چندی نیز به سوی دیگران برای تشویق و تأیید سالم متمایل شود.
برآورده نشدن نیازهای کودک به طور مکرر و شکست در برقراری یک رابطه همدلانه میان والدین و کودک از دید کوهوت سه دلیل عمده دارد:
1- کودک به علل وراثتی، مشکلات جسمی و یا اختلالات یادگیری نیازهایی ورای توان والدین دارد. 2- عدم هماهنگی میان مزاج (14) والدین و کودک. 3- محدودیتهای خود والدین در پاسخگویی به نیازهای کودک به دلیل بیماری، بیکاری، مشکلات اقتصادی و ….
چنین روندی به شکل گیری شخصیتی در کودک منجر می شود که قادر به تفکیک نیازها، افکار و تمایلات خود از دیگران نیست و یا آنکه به بقیه برای حفظ اعتماد به نفس خود به شدت وابسته شده و یا به علت ترس از برخوردهای نامناسب دیگران که ته مانده عزت نفس او را نیز از بین ببرد، منشی گوشه گیرانه در پیش می گیرد.
نیاز به تأیید و تشویق دیگران تا انتهای عمر ادامه دارد. استقلال مطلق از نظر کوهوت مفهومی نداشته و انسانها همگی به یکدیگر وابسته اند. تفاوت آدمیان در انتخاب ابژه های وابستگی مشخص می شود. در جریان روان درمانی سعی درمانگر بر این است که با ارائه پاسخ مناسب به نیازهای ارضا نشده دوران کودکی و التیام بخشی به جراحات وارد شده بر احساس خود شیفتگی بیمار، در نقش یک selfobject متناسب قرار گرفته تا بیمار از طریق برقراری روابط آینه ای و ایده آلی با او احساس منفی خود را با احساسی منسجم و مثبت تعویض کند. در خلال برقراری رابطه ایده آلی با درمانگر، بیمار رفته رفته از طریق برآورده نشدن نیازهای غیر واقع بینانه ایی که از درمانگر دارد و سرخوردگی که پیدا می کند به درکی تازه از خود می رسد و ساختارهای درونی خود را رشد می دهد. به نظر کوهوت پیش از برگرفته شدن انرژی سرمایه گذاری شده بر روی یک ابژه (Decathexis)، یک از هم گسیختگی در تصویر ساخته شده از آن در ذهنیت فرد رخ داده که ناشی از این سرخوردگی بهینه است و آن ابژه همانند سابق به شکل ایده آل و خالی از نقص دریافت نمی شود. چنین روندی برای بلوغ روانی از دید کوهوت ضروری است و خود فروید در توصیف پدیده سوگواری برای بار نخست به آن پرداخته بود. اگوی کودک بارها و بارها با سرخوردگی ناشی از این شناخت که ابژه ایده آلی آنچنان که می پنداشت نیست روبرو می شود و در پاسخ به چنین تجربه ای بخشی از انرژی روانی سرمایه گذاری شده بر روی ابژه را به خود منتقل کرده و این به غنای ساختارهای درونی او می افزاید.
در مدل دو محوری کوهوت آنچه که اهمیت دارد به رسمیت شناخته شدن نیازهای خودشیفتگی در انسان است. از دید وی مدل فرویدی که بر حرکت از خود شیفتگی اولیه به سمت دوست داشتن دیگران در جریان تکامل طبیعی انسان تأکید می کند، نگاهی بدبینانه و اخلاق گرایانه نسبت به خودشیفتگی دارد. به عبارتی، فروید چنین می گوید که جهت حرکت فرد سالم باید از دوست داشتن خود به سمت دوست داشتن دیگران باشد. کوهوت این دیدگاه را تا حدی توأم با دورویی می داند، هر چه باشد هر فردی نیازهایی دارد که برآورده شدن آنها برای آنکه احساس مثبتی از خود پیدا کند ضروری است. در واقع یکی از نکات مهم در نظرات کوهوت این است که علاوه بر نیازهای جنسی و پرخاشگرایانه، نیاز به عزت نفس جایگاه مهمی در نظرات وی دارد. در مدل درمانی پیشنهاد او، درمانگر برای پاسخ به نیازهای خود شیفتگی بیمار حسابی جداگانه باز می کند (به جای آنکه این نیازها را کودکانه و حقیر بشمارد).
در اثر آخر خود که در 1984 سه سال پس از مرگ وی منتشر شد، کوهوت به یک نیاز سوم نیز اشاره می کند که خود را در قالب «انتقال همزادانه (15)» نشان می دهد. این جنبه از خویشتن به صورت تمایل بیمار به همانند شدن با درمانگر متجلی می شود. از نظر تکاملی این واکنش باقیمانده نیاز کودک به آمیختگی و ممزوج شدن با دیگری است که رفته رفته جای خود را به تقلید و همانند سازی بزرگسالی می دهد. این تجربه، منجر به احساس همانندی با دیگران و تعلق داشتن به جامعه بزرگ انسانی می شود. در ابتدا همانندی ها اهمیت بیشتری تا تفاوتها داشته و کودک و نوجوان سعی در هماهنگی با جمع هم سن و سالان خود دارند اما فرد بزرگسال یاد می گیرد که تفاوتها را درک کرده و به آن احترام بگذارد. اگر والدین قادر به فراهم کردن محیط مناسب برای مشارکت نشوند، کودکی که به دنیای بزرگسالی قدم می گذارد احساس تعلقی به پیرامون خود ندارد و به صورت دفاعی واکنش داده و تمایلی به برقراری ارتباط نشان نمی دهد و یا آنکه در صدد برقراری یک رابطه همزادانه با فردی دیگر که شکلی وسواس گونه می گیرد بر می آید.
خویشتن از دیدگاه کوهوت
علیرغم اهمیت محوری مفهوم «خویشتن» در نظریات کوهوت، او هیچگاه تعریفی مشخص از آن بدست نداد. به نظر می رسد که او می پنداشته که ساختاری چنین با اهمیت از چنان بداهتی برخوردار است که نیاز به تعریف نداشته باشد. با این وجود هرگاه به تاریخچه تکامل این مفهوم از اواخر دهه شصت تا زمان مرگ او در 1981 بنگریم، دیدگاه او در مورد این مفهوم دستخوش تغییر شد. نظریه نهایی او به خویشتن هم به عنوان یک موجودیت تجربه کننده و هم به صورت مرکز شور و ذوق روان که وظیفه تثبیت و ترمیم اعتماد به نفس را به عهده دارد می نگرد. بنابراین حتی «روانشناسی خویشتن» نیز نتوانست خود را از این دیالکتیک که خویشتن در آن واحد هم سوژه و هم ابژه است، خلاص نماید. در این نظریه نقش اگو تضعیف شده و بر اهمیت تجربه آگاهانه ذهنی تأکید می شود. همچنین در پرتو به حداقل رساندن نقش غرایز و دفاعهای روانی، به پرخاشگری به عنوان واکنشی ثانوی به شکست در رابطه با selfobjectها نگریسته می شود.
هر گاه خویشتن فرد به شکل سالم رشد کند، او می تواند به شکلی خودکفا بر زخمهای روحی خود مرهم گذارد و اعتماد به نفسش را ترمیم کند. در نتیجه وجود این نیروهای منسجم درونی، با دیگران به شکلی محدود و بالغانه به عنوان self – object برخورد می شود. در مقابل، شخصیت ناسالم وابستگی شدیدی به self – objectها پیدا می کند. زمانی که چنین فردی در روابط بین فردی خود با سرخوردگی روبرو شود، حتی اگر از دید یک ناظر خارجی اتفاق مهمی نیفتاده باشد، خویشتن فرد افسردگی و خلاء زیادی را تجربه می کند. اضطرابی که در این حال به فرد دست می دهد ناشی از احساس فروپاشیدگی و تجزیه وجودی (16) است. از دید کوهوت این عمیق ترین اضطرابی است که انسان می تواند تجربه کند (مشابه حالت نامن سولیوان). چنین حالتی شبیه روبرو شدن با مرگ است با این تفاوت که در اینجا نه ترس از مرگ جسمی بلکه هراس از مرگ روانی وجود دارد. تجربه فروپاشیدگی و اضطراب برخاسته از آن خویشتن را به اتخاذ شیوه هایی برای مقابله با این وضعیت غیر قابل تحمل وادار می کند. فرد باید دوباره به احساس انسجام و پیوستگی و تمامیت دست یابد. حتی اگر روشهای مقابله ای وی شیوه های تخریبی و ناسالم باشند. بنابراین از دید روانشناسی خویشتن، اکثر رفتارهای بیمارگونه روشهای اضطراری هستند که به منظور بازگرداندن دوباره وحدت و پیوستگی به خویشتن آسیب پذیر فرد اتخاذ می شوند.
در نتیجه پاسخ مناسب آینه ای، کودک به احساس مثبتی از جاه طلبی و اشتیاق برای بهتر شدن دست می یابد. هر گاه والدین ابژه هایی مناسب برای ایده آل شدن باشند، کودک احساس قدرتمندی و امنیت را از آنها اخذ کرده و توان نیل به سوی اهداف خود را پیدا می کند. اهدافی که به شکل واقع بینانه تعیین می شوند. جاه طلبی از یک سو و تعیین اهداف واقع بینانه که قابل حصول باشند از سوی دیگر دو قطب شخصیت فرد را از نظر کوهوت شکل می دهند. هماهنگ کردن این دو وجه با استفاده از استعداد و مهارت فردی شیوه ای است که فرد سالم در پیش می گیرد. پس از بیان این نظریه «دو قطبی»، کوهوت به قطب سومی نیز اشاره می کند که به این مهارت و استعداد بر می گردد و در جریان برقراری رابطه «همزادانه» با والدین شکل می گیرد. اختلال روانی وقتی رخ می دهد که کودک در حداقل دو قسمت از این سه بخش دچار شکست می شود. همانند پروتئینها که با ورود به بدن به اسیدهای آمینه شکسته شده و سپس برای ساخته شدن پروتئینهای جدیدی مورد استفاده قرار می گیرند، ساختارهای دورنی فرد نیز که موجب اعتماد به نفس و امنیت خاطر وی می شوند در روند درون گیری self – objectها ساخته می شوند. کوهوت از اصطلاح «تبدیل درونی (17)» استفاده می کند تا از پدیده همانند سازی که به درون بردن کل تصویر ذهنی فردی دیگر اشاره می کند، متمایز شود.
در روند درمان کوشش درمانگر بر این است که به این سوال پاسخ دهد که بیمار چگونه برای برقراری احساس انسجام، هماهنگی و تمامیت درونی خویش زمانی که پیوندهای ارتباطی وی تهدید شده و با آسیبی به خود شیفتگی وی وارد شود، عمل می کند. علائم روانی، نه آنچنان که روانکاوی کلاسیک فرض می کند به عنوان تجلی نمادین ارضای غرائز سرکوب شده بلکه به منزله واکنشهای دفاعی تلقی می شوند که در خدمت ترمیم احساس فرو پاشیدگی و افسردگی بیمار و برگرداندن انسجام شخصیتی او هستند. تعبیر و تفسیر ارائه شده از سوی درمانگر بر ماهیت پیوند ارتباطی بیمار، شدت آسیب به خود شیفتگی فرد و واکنش احساسی بیمار نسبت به این آسیب تکیه می کند. درمانگر نقش یک self – object را در محیط همدلانه و قابل اتکای درمانی بازی می کند. از طریق برقراری رابطه با درمانگر، بیمار به ترمیم ساختارهای آسیب دیده درونی خود اقدام می کند و وابستگی در وی از یک ضروت به یک نیاز طبیعی و سالم تبدیل می شود. به هیچ وجه لازم نیست که به تمام نیازهای بیمار پاسخ داد. آنچه که اهمیت دارد درک همدلانه این نیازها و به رسمیت شناختن اهمیت آنها برای بیمار از سوی درمانگر است. پس از آنکه رابطه همدلانه درمانی تثبیت شد، بیمار می تواند به این درک برسد که تا چه حد نیازهای وی که حالتی اضطراری و شدید دارند، از مشکلات ارتباطی زمان کودکی اش نشأت می گرفته اند.
دو سال انتهایی زندگی کوهوت با بیماری و رنج همراه بود. اما علیرغم ابتلا به سرطان غدد لنفاوی که از سال 1971 آغاز شد، همچنان سعی در حفظ عملکرد خلاقانه خود داشت و بیماری خود را به استثنای خانواده و چند دوست نزدیک، از دیگران پنهان کرد.
پس از کوهوت
بعد از مرگ کوهوت در 1981 ایده هایی مرتبط با روانشناسی خویشتن همچنان به گسترش خود ادامه دادند. سه حالت انتقالی که کوهوت توضیح داده بود برای توضیح تمامی انتقالهای مشاهده شده در جریان روانکاوی غیر کافی دانسته شد. ارنست ولف (18) یکی از همکاران کوهوت دو وضعیت انتقالی دیگر را توصیف کرد: 1- انتقال خصمانه (19) 2- انتقال کارا (20). حالت انتقالی اول به موقعیتی اشاره می کند که فرد در رابطه با یک ابژه به ظاهر صالح و خیر اندیش برای آنکه بتواند استقلال و خودمختاری خود را حفظ کند و این رابطه خیرخواهانه بدل به یک رابطه ایی توأم با اسارت نشود، مخالفتی فعالانه با ابژه در پیش می گیرد. در حالت دوم با تجربه ایی سر و کار داریم که در آن فرد به گونه ایی بر ابژه متقابل خود اثر می گذارد که او را وادار می کند عملکردی مطابق میل وی داشته باشد.
ولف روند درمانی به پنج مرحله تقسیم می کند:
1- تجزیه و تحلیل دفاعهای روانی مرتبط با ترس از سرخوردگی و احساس دردناک برخاسته از آن. در این مرحله درمانگر محیطی همدلانه و پذیرا برای بیمار فراهم می کند.
2- به سطح آمدن حالت انتقالی بیمار. در این مرحله درمانگر باید اجازه ظهور و بروز این پدیده را داده و از تعبیر و تفسیر غیر ضروری اجتناب نماید.
3- گسستگی و سرخوردگی غیر قابل اجتناب در ارتباط. به دلیل آنکه درمانگر نمی تواند و نباید همه نیازهای بیمار را برآورده نماید.
4- تعبیر و تفسیر مناسب سرخوردگی و برقراری درک متقابل.
5- خویشتن بیمار به مرور از نیازهای مرتبط با self – objectهای قدیمی تر دست کشیده و آن را با انواع بالغ تر و سالم تر جایگزین می کند.
رابرت استولورو (21) و همکارانش با دنبال کردن نظر کوهوت در مورد اهمیت همدلی، بیان می کنند که مهمترین امر در روانکاوی دست یافتن به تجربه های درونی بیمار از طریق درون نگری و همدلی است. آنها بر فضای ذهنی دو طرفه ایجاد شده در جریان روانکاوی میان درمانگر و مراجع تأکید کرده و اهمیت کمی برای جنبه های غیر انتقالی قایل هستند. بر همین اساس آنها به اختلال روانی به عنوان مشکلی که در جریان یک رابطه دو طرفه ایجاد می شود نگاه می کنند. روانکاوی که قادر به پاسخگویی مناسب به نیازهای بیمار خود نشود می تواند موجب تشدید اختلالی شود که خود در صدد درمان آن است.
یکی دیگر از روانکاوان تأثیر گرفته از روانشناسی خویشتن ژوزف لیختنبرگ (22) است. او به وجود پنج سیستم انگیزشی در انسان اشاره می کند که هر سیستم بر اساس نیازهای شناخته شده ذاتی شکل می گیرد. سیستم اول در رابطه با نیازهای فیزیولوژیکی چون تغذیه، گرما و سلامتی عمومی بدن عمل می کند. سیستم دوم پاسخی به نیازهای وابستگی فرد است. سیستم سوم به کاوشگری و جستجوی نیازهای فردی اشاره می کند. سیستم چهارم به نیاز فرد به واکنش توأم با مخالفت واحتراز در برابر محرکهای ناخوشایند پاسخ می دهد و سیستم پنجم نیاز فرد به تحریکات حسی خوشایند که در سالهای بعد بدل به نیازهای جنسی می شوند را جواب می دهد. این سیستمهای انگیزشی سازنده معنای تجربیات لحظه به لحظه زندگی فرد هستند. در هر مقطع زمانی یکی از این سیستمهای انگیزشی می توانند غلبه داشته باشند و بر درک فرد از تجربیات خود تأثیر بگذارند. در زمان نوزادی شکل گیری این سیستمها بستگی به پاسخ مناسب از سوی والدین دارد. پاسخ همدلانه از جانب والدین به نوبه خود به تکامل مناسب سیستمهای انگیزشی خود آنها وابسته است. در جریان روانکاوی، درمانگر باید به این نکته توجه داشته باشد که سیستم انگیزشی غالب در رفتار بیمار (و خود وی) کدام است و این دو چگونه با یکدیگر تعامل می کنند. گاهی مشکل ارتباطی میان درمانگر و بیمار از این امر ناشی می شود که سیستمهای انگیزشی غالب بر رفتار این دو در تضاد با هم عمل می کنند. لیختنبرگ نیز همانند ولف به روند روانکاوی به عنوان یک تجربه ذهنی دو طرفه (Intersubjective Experience) نگریسته و اعتقاد دارد که روانکاو باید به نقش تجربیات درونی و ذهنی خود در برخورد با موانعی که در روند درمان جلوه می کنند توجه نماید و مسئولیت آنها را به تمامی متوجه بیمار نکند. درک درمانگر از مشکلات بیمار همیشه بوسیله ذهنیت خود درمانگر شکل می گیرد. بر این اساس مشکل بیمار چیزی نیست که بوسیله یک مشاهده گر بی طرف کشف شود.
در سالهای اخیر با تأکیدی که از سوی گروهی از روانکاوان بر اهمیت تجربه ذهنی روانکاو شده است هژمونی ایده های کلاسیک به مبارزه طلبیده شده است. این دسته از درمانگران با الهام گرفتن از اندیشه های پست مدرنیستی بیان می کنند که در تحلیل غایی، واقعیت از دل ساختارهای زبانی و اجتماعی سر بلند می کند و وجود هر گونه واقعیت بنیادین و مطلقی را نفی می کنند. از دید آنها فروید اندیشمندی است که به عصر مدرنیته تعلق دارد که با روشی اثبات گرایانه در صدد کشف حقیقتی مطلق یا عینی در بیمار به وسیله روش تداعی آزاد بوده است. روانکاوان پست مدرنیست بر این باورند که هیچ عینیت مطلقی وجود ندارد و ادراکات و تصورات بیمار در نهایت بوسیله ذهنیت خود روانکاو تحت تأثیر قرار می گیرد. هم روانکاو و هم بیمار در حالتی از عدم قطعیت قرار دارند و واقعیتی مختص به خود و در چارچوب دنیای دو طرفه ذهنی که در جریان درمان شکل می گیرد، خلق می کنند. دو تن از این اندیشمندان که در قالب دیدگاه ساختار گرایی اجتماعی (23) تأثیر به سزایی در تکامل تفکر روانکاوانه داشته اند، مورتون جبل (24) و همکار وی ایروین هوفمان (25) هستند. تفکر محوری حاکم بر دیدگاه آنها این است که رفتار واقعی روانکاو به طور پیوسته بر حالت انتقالی بیمار تأثیر می گذارد. روانکاو دیگر به عنوان یک مشاهده گر بی احساس دنیای درونی بیمار نبوده، بلکه وی شریکی فعال در جریان تعاملاتی است که میان دو انسان درگیر در روند درمان رخ می دهد. از دید آنها روانکاو هرگز نمی تواند از حد و وسعتی که ذهنیت وی می تواند بر تفکر بیمار و روند درمان اثر بگذارد، آگاه شود. گاه بیمار نکته ای را می بیند که درمانگر در برابر آن مقاومت می کند. بنابراین مقاومت از نظر آنها به بیمار محدود نمی شود و درمانگر باید نسبت به اظهار نظرهای بیمار حساس باشد و همگی آنها را به حساب روندهای بیمار گونه ذهنی وی نگذارد. برخی این دیدگاه را به علت تضعیف کردن اقتدار روانکاو به زیر سوال برده اند، اما جیل چنین می گوید که ارتباط درمانی یک ارتباط نامتقارن است، روانکاو همیشه در موقعیتی قرار دارد که از بیمار بیشتر می داند و همین موضوع اقتدار او را حفظ می کند. علاوه بر این به علت آموزش ویژه ای که روانکاو دیده است، آگاه بیشتری نسبت به خطاهای ذهنی خود و کنترل آنها دارد.
پی نوشت ها :
1. Mr. Psychonalysis
2. August Aichhorn
3. Wayward Youth
4. Insight Oriented
5. Relational Psychoanalysis
6. Rage
7. Anger
8. Captain Ahab
9. Moby Dick
10. Miss F
11. ترجمه مناسبی برای این کلمه که جایگاه خاصی در نظرات کوهوت دارد، به ذهن مولف نرسید. مناسب تر دیده شد که به همین صورت آورده شود به این امید که صاحبنظران و پیشکسوتان این عرصه، معادل مناسبی برای آن بیایند.
12. Double – Axis Theory
13. Grandiose – Exhibitionistic
14. Temperament
15. Twinship transference
16. Disintegration Anxiety
17. Transmuting Internalization
18. Ernest Wolf
19. Adversarial
20. Efficasy
21. Robert Stolorow
22. Joseph Lichtenberg
23. Social Constructivism
24. Morton Gill
25. Irwin Hoffman
منبع: روانکاوی در گذر زمان