ADHD یا اختلال بیش فعالی و فقدان توجه، یک اختلال رفتاری شایع است که حدود 10-8 درصد کودکان را مبتلا می کند. احتمال تشخیص این اختلال در پسران سه برابر دختران است ولی علت این تفاوت هنوز مشخص نشده است. کودکان بیش فعال بدون فکر کردن عمل می کنند، بیش از اندازه فعالند و در تمرکز کردن مشکل دارند.
غالباً متوجهاند که والدین چه انتظاری از آنان دارند اما برای برآورده ساختن این انتظار برای آنان مشکل است چون نمیتوانند آرام بنشینند، دقت کنند یا به جزئیات توجه کنند. البته بیشتر بچه ها در سنین خردسالی خصوصاً اگر مضطرب یا هیجان زده باشند چنین رفتارهایی می کنند. امادرکودکان بیش فعال این علائم مدت زمان طولانی وجود دارند و در شرایط و محیطهای مختلف روی می دهند.
این اختلال به عملکرد خانوادگی، اجتماعی و تحصیلی کودک آسیب میرساند. با درمان مناسب کودکان میتوانند بیاموزند که چگونه با این مشکل کنار بیایند و علائم خود را کنترل کنند.
علائم بیش فعالی کدامند؟
اختلال بیش فعالی و فقدان توجه سه نوع دارد که هر کدام الگوی رفتاری خود را دارند.
1- علائم بیش فعالی در نوع بی توجه:
* ناتوانی در توجه به جزئیات و بی دقتی در تکالیف مدرسه یا سایر فعالیتها
* مشکل در ادامه دادن توجه و حفظ دقت در طی فعالیتها.
* مشکل آشکار در گوش دادن.
* مشکل در پیروی از دستورات.
* بی نظمی.
* اجتناب از کارهایی که به تلاش ذهنی و تفکر نیاز دارد.
* گم کردن اسباب بازیها کتابها و وسایل.
* واکنش بیش از حد به محرکها.
* فراموشی در فعالیتهای روزانه.
2- علائم بیش فعالی در نوع بیش فعال- برانگیخته:
* بی قراری و ناآرامی.
* مشکل در حفظ حالت نشسته.
* دویدن بیش از حد و یا بالا و پایین پریدن.
* ناتوانی از بازی کردن در سکوت.
* به نظر می رسد که همیشه در حرکت و آمادهی رفتن هستند.
* زیاد صحبت میکنند.
* قبل از اینکه سوال تمام شود پاسخ میدهند.
* منتظر ایستادن و در صف ایستادن برایشان سخت است.
* حرف دیگران را قطع میکنند و فضولانه وارد بحث دیگران میشوند.
3- نوع سوم بیش فعالی که شایعتر نیز هست شامل ترکیبی از علائم بیش فعالی نوع اول و دوم است.
اگرچه بزرگ کردن کودک بیش فعال کار سادهای نیست اما باید به خاطر داشت که این بچه ها بد نیستند و غرض ندارند. کودکان مبتلا به بیش فعالی بدون درمان دارویی و یا رفتار درمانی نمیتوانند رفتار خود را کنترل کنند.
بیش فعالی چگونه تشخیص داده میشود؟
بسیاری از موارد بیش فعالی توسط پزشک عمومی درمان میشود. آزمون یا آزمایشی که بیش فعالی را تشخیص دهد وجود ندارد. تشخیص، به یک ارزیابی کامل نیاز دارد. اگر تشخیص قطعی نشده باشد تشخیصهای دیگر مانند سندرم تورت، ناتوانی در یادگیری یا افسردگی مطرح می شود. ممکن است کودک به متخصص اعصاب، روانپزشک و یا روانشناس ارجاع دادهشود. در نهایت علائم و اطلاعات جمع آوری شده وتشخیص داده میشود و درمان آغاز میگردد.
برای تشخیص بیش فعالی باید:
1- کودک رفتارها و علائم گفته شده را قبل از سن 7 سالگی نشان دهد.
2- این رفتارها در مقایسه با کودکان همسن و سال آنان شدیدتر باشد.
3- علائم حداقل باید 6 ماه ادامه داشته باشند.
4- این علائم بر روی حداقل دو زمینه زندگی کودک مانند مدرسه، خانه،، پرستار کودک، دوستان و… تاثیر منفی داشته باشد.
علائم نباید در اثر فشار روانی و استرس ایجاد شده باشد. کودکانی که طلاق، جدایی، بیماری، تغییر مدرسه یا تغییر ناگهانی در زندگی را تجربه می کنند ممکن است بی توجه یا فراموشکار شوند. برای تشخیص اختلال باید این عوامل در نظر گرفته شود. همچنین زمان شروع علائم درست بعد از این وقایع در تشخیص درست کمک کننده است.
سابقهی پزشکی کودک و خانواده بسیار مهم است زیرا تحقیقات نشان داده است بیش فعالی زمینهی ژنتیکی داشته و اغلب سابقهی خانوادگی ابتلا دیده می شود. معاینهی فیزیکی باید انجام شود و شنوایی، بینایی و سایر تواناییها بررسی شوند. برخی از بیماریهای دیگر مانند استرس، افسردگی و اضطراب میتوانند مانند بیش فعالی تظاهر کنند. ممکن است از والدین سوالاتی در مورد این بیماریها و نیز در مورد سیر رشد و تکامل کودک، رفتار کودک در خانه، در مدرسه و در بین دوستان، پرسیده شود.
از سایر افرادی که کودک شما را مرتب میبینند نیز باید در این موارد سوال شود. معلمان معمولا اولین کسانی هستند که متوجه علائم بیش فعالی می شوند. ارزیابی سیر آموزش کودک نیز باید انجام شود. اما این نکته نیز اهمیت دارد که این افراد باید صادق و مورد اعتماد باشند و از نقاط قوت و ضعف کودک شما تا حد امکان آگاهی داشته باشند.
علت ایجاد بیش فعالی چیست؟
علت ایجاد بیش فعالی این نیست که شما والدین خوبی نبودهاید. همچنین رابطهی قطعی با مصرف زیاد مواد قندی ندارد. واکسنها نیز موجب ایجاد آن نمیشوند. علل ایجاد آن منشاء زیست شناختی دارد که هنوز به درستی شناخته نشدهاست. محققان بیان میکنند که احتمالا ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی عامل به وجود آمدن این اختلال است.
عوامل مستعد کننده برای ابتلا کدامند؟
مطالعاتی بر روی کودکان مبتلا انجام گرفتهاند نشان میدهند که در بسیاری از موارد این اختلال در خویشاوندان نزدیک آنان نیز وجود داشتهاست. محققان بیان میکنند که نواحی خاصی از مغز در این کودکان در حدود 10-5 درصد کوچکتر و کم فعالیتتر از حد نرمال است. اگرچه آنان مطمئن نیستند که این مسئله علت ایجاد اختلال باشد. همچنین نشان داده شده که تغییرات شیمیایی در مغز این کودکان وجود دارد.
مطالعات اخیر نشان دهندهی این است که مصرف سیگار در دوران بارداری با ایجاد بیش فعالی در کودک مرتبط است. سایر عوامل خطر برای ایجاد این اختلال شامل تولد پیش از موعد، نوزاد با وزن بسیار کم، و آسیبهای مغزی حین تولد هستند. ممکن است تماشای بیش از حد تلویزیون در سنین کم موجب کم توجهی کودک شود. به گفتهی پزشکان کودکان زیر دو سال نباید تلویزیون نگاه کنند و یا به بازیهای ویدئویی و کامپیوتری بپردازند.
در کودکان دو ساله و بالاتر نیز باید زمان این فعالیتها به 2-1 ساعت و به برنامههای مناسب سن آنان محدود باشد.
در مورد مشکلات همراه بیش فعالی، درمانهای موجود، چگونگی برخورد با کودک در خانه و مدرسه و… در ادامه سخن خواهیم گفت.
برخی مشکلات مربوط به بیش فعالی کدامند؟
یکی از مشکلات موجود در تشخیص بیش فعالی این است که اغلب با سایر اختلالها همراه است. دو سوم از کودکان مبتلا به بیش فعالی به صورت همزمان به اختلالهای دیگری نیز دچار هستند. برخی از این اختلالات به شرح زیرند:
* اختلال ضدیت و اختلال هدایتی:
در حدود 35% از کودکان بیش فعال دچار اختلال ضدیت هستند که با علائم لجبازی، فوران خشم، کج خلقی، تمایل به دعوا و مبارزه و زیر پا گذاشتن قوانین بروز می کنند. اختلال هدایتی نیز علائم مشابهی دارد اما تظاهرات پرخاشگری در آن شدیدتر است. کودکانی که اختلال هدایتی دارند بیشتر دچار مشکل با قانون می شوند. همراهی این دو اختلال با بیش فعالی نوع برانگیخته و نوع ترکیبی بیشتر دیده می شود.
* اختلال خلق:
بیش فعالی در برخی موارد همراه با اختلالات خلقی مانند افسردگی است. در حدود 18% از کودکان بیش فعال خصوصاً نوع بی توجه، افسردگی را تجربه می کنند. ممکن است احساس بی کفایتی، انزوا و بیهودگی کنند و عقب ماندگی تحصیلی و مشکلات اجتماعی پیدا کنند. این کودکات اعتماد به نفس پایینی دارند.
* اختلال اضطرابی:
اختلال اضطرابی در 25% کودکان بیشفعال وجوددارد. علائم شامل نگرانی شدید، ترس، اضطراب و وحشت هستند که حتی میتواند علائم جسمی مانند تپش قلب، تعریق، درد شکمی و اسهال ایجادکند. از اختلالاتی که با بیشفعالی همراهی دارد اختلال وسواسی اجباری و سندرم تورت هستند. همچنین تیکهای صوتی و حرکتی که مکرراً تکرار میشوند ممکن است وجود داشتهباشند. کودکی که چنین علائمی دارد باید توسط متخصص ارزیابیشود.
* ناتوانی در آموختن:
در حدود نیمی از کودکان مبتلا به بیش فعالی در آموختن ناتوان هستند. شایعترین نوع آن ناتوانی در خواندن و نوشتن است. با اینکه بیش فعالی ناتوانی در آموختن نیست اما به دلیل تداخلی که در توجه و تمرکز کودک ایجاد میکند مانع عملکرد مناسب کودک در مدرسه میشود.
اگر کودک به طور همزمان مبتلا به بیشفعالی و اختلالات دیگر باشد پزشک طرح درمانی مناسبی را اجرا خواهدکرد. اگر علائم ترکیبی باشند برخی درمانها مناسبتر هستند.
بیش فعالی چگونه درمان میشود؟
بیش فعالی درمان قطعی ندارد ولی میتوان آن را به خوبی اداره کرد. پزشک کودک شما طرح درمانی دراز مدت و ویژهای را ارائه میدهد. هدف این است که به کودک کمک کنید تا بتواند رفتار خود را کنترل کند. خانواده نیز باید محیطی فراهم کنند که کودک بتواند چنین کاری را انجام دهد.
در بیشتر موارد بهترین درمان، ترکیبی از درمان دارویی و رفتار درمانی است. هر روش درمانی مناسبی به پیگیری و ارزیابی دقیق نیاز دارد. در طی این پیگیریها پزشک درمان را تنظیم و تعدیل میکند. این نکته بسیار مهم است که والدین فعالانه در درمان کودک مشارکت نمایند. آموزش والدین بخش مهمی از درمان بیش فعالی است.
داروها: داروهای مختلفی برای درمان بیش فعالی به کار میروند. شامل:
* داروهای محرک:
بهترین داروهایی که به کار میروند داروهای محرک هستند. این داروها بیش از 50 سال است که در درمان بیشفعالی استفاده میشوند. برخی داروها چند نوبت در روز استفاده میشوند. عوارض جانبی احتمالی شامل افزایش اشتها، شکم درد، تحریک پذیری و بیخوابی هستند. در مورد عوارض دراز مدت هنوز شواهدی وجود ندارد.
* داروهای غیر محرک:
این داروها در سال2003 برای درمان بیش فعالی به کار برده شدند. به نظر میرسد این داروها نسبت به داروهای محرک عوارض کمتری دارند و تاثیر آنها تا 24 ساعت به طول میانجامد.
* ضد افسردگیها:
در برخی موارد از ضد افسردگیها استفاده میشود. در سال 2004 سازمان غذا و داروی آمریکا در مورد مصرف این داروها هشدار داد که ممکن است در مواردی موجب افزایش خطر خودکشی در کودکان و نوجوانان شود. اگر چنین دارویی برای کودک شما تجویز شود باید خطرات آن نیز سنجیده شود.
داروها می توانند اثرات متفاوتی بر روی کودکان داشته باشند. ممکن است کودکی به یک نوع درمان پاسخ دهد اما در مورد کودکی دیگر اثر بخش نباشد. پس از مشخص شدن درمان صحیح ممکن است پزشک درمانهای متفاوتی را ارائه دهد خصوصا اگر بیش فعالی با سایر اختلالات همراه باشد.
رفتار درمانی:
تحقیقات نشان داده است که داروهایی که در درمان به کار میروند در صورتی که همراه با رفتاردرمانی استفادهشوند بسیار موثرتر خواهندبود.
رفتار درمانی، تلاش برای تغییر الگوی رفتاری کودک است و هدف این است که:
-
محیط خانه و مدرسهی کودک سازماندهی و منظم شود.
-
دستورات و فرامین واضح به کودک داده شود.
-
سیستم مناسبی برای تعیین جایزه در مقابل رفتار خوب و پیامد منفی در مقابل رفتار نامناسب طراحی شود.
در اینجا چند روش رفتاردرمانی را بیان می کنیم:
-
برای کارهای روزمره یک روال مشخص در نظر بگیرید. سعی کنید که هر روز یک برنامهی مشخص، از ساعت بیدار شدن از خواب تا ساعت به خواب رفتن کودک داشته باشید. برنامهدر یک جای ثابت روی دیوار نصب کنید تا کودک سر تا سر روز بتواند آن را ببیند و بر اساس آن بازی کند، تکالیف مدرسه و کارهای روزمره را انجام دهد.
-
به منظم شدن کودک خود کمک کنید. کیف مدرسه، لباسها و اسباب بازیها را هر روز در جای مشخص و ثابتی قرار دهید. در این صورت احتمال این که کودک وسایل مورد نیاز خود را گم کند بسیار کم می شود.
-
از حواس پرتی کودک جلوگیری کنید. تلویزیون، رادیو و کامپیوتر را خاموش کنید. مخصوصاً هنگامی که کودک در حال انجام تکالیف مدرسه است عواملی که موجب حواس پرتی کودک می شوند را دور کنید.
-
انتخابهای کودک را محدود کنید. تنها امکان انتخاب بین دو چیز را به او بدهید. مثلا بین این خوراکی، این تفریح، این غذا یا آن. در این صورت کودک هیجان زده و سردرگم نخواهد شد.
-
روابط خود با کودک را تغییر دهید. به جای بحث، توضیح طولانی، متقاعد کردن یا گول زدن کودک دستورات واضح، روشن و مختصر به او بدهید که مسئولیتهایش را به او یادآوری کند.
-
از تعیین هدف و جایزه استفاده کنید. یک لیست از اهداف و رفتارهای مورد نظر تهیه کنید و رفتارهای مثبت را در آن علامت بزنید سپس برای تلاش کودک خود جایزه تعیین کنید. در تعیین اهداف واقع گرا باشید و به جای فکر کردن به موفقیت یک شبه به قدمهای کوچک کودک خود بیاندیشید.
-
از انضباط به صورت موثری بهره بگیرید. در برابر یک رفتار نامناسب به جای فریاد زدن یا تنبیه بدنی، یکی از امتیازات او را لغو کنید. در مورد کودکان کوچکتر می توان به سادگی آنان را تا موقعی که رفتار بهتری نشان دهند نادیده گرفت.
-
کمک کنید تا ذوق و استعداد کودک شکوفا شود. تمام کودکان نیاز دارند که موفقیت را تجربه کنند و احساس خوبی نسبت به خود پیدا کنند. توجه کنید که کودک شما چه کاری را خوب انجام می دهد. ممکن است این کار در زمینهی ورزش، هنر یا موسیقی باشد که میتواند مهارتهای اجتماعی و نیز اعتماد به نفس کودک را افزایش دهد.
در مورد درمانهای مکمل، آموزش والدین، بیش فعالی در مدرسه، حمایت از کودک و سیر بیش فعالی در بزرگسالی در آینده صحبت خواهیم کرد.
درمانهای مکمل :
در حال حاضر درمانهای متداول بیش فعالی که در مطالعات مختلف تاثیر آنها اثبات شده است شامل درمان دارویی و رفتاردرمانی هستند. اما ممکن است پزشک کودک شما درمانهای اضافی و مداخلات دیگری بر اساس نیاز کودک تجویز کند.
هر کودک نیازهای متفاوتی دارد. برای مثال ممکن است به معلم خصوصی و یا کاردرمانی نیاز باشد. برخی درمانهای مکمل توسط والدین استفاده می شوند. مانند استفاده از ویتامینها، رژیم غذایی خاص، درمان آلرژی، آموزش تمرکز، آموزشهای بصری، روان درمانی سنتی، سخن گفتن رو در رو و….
تحقیقات نشان می دهند که این روشها موثر نیستند. بسیاری از این روشها به دقت بررسی نشده و حتی برخی از آنها هرگز بررسی نشده اند. والدین باید در مورد روشهای درمانی که ادعا می کنند درمان قطعی بیش فعالی هستندآگاه باشند. اگر والدین می خواهند روشهای جدیدی به کار ببرند قبل از استفاده از آنها باید با پزشک مشورت کنند.
آموزش والدین :
بزرگ کردن هر کودکی به آموزش والدین نیاز دارد. اما کودک بیش فعال نیروی ویژه ای را می طلبد. چون در اغلب موارد سابقه ی بیش فعالی در خانواده ها وجود دارد، سازماندهی رفتار والدین و سازگار شدن آنان با این شرایط نیاز به آموزش برخی مهارتها دارد.
متخصصان توصیه می کنند که والدین به صورت گروهی مورد آموزش قرار بگیرند تا بتوانند به کودک کمک کنند تا محیط خود را بشناسد و مهارت حل مشکلات را به دست آورد. همچنین والدین می آموزند که چگونه پاسخ مناسبی به رفتارهای کودک بدهند و بدون جنجال و به آرامی نظم و انظباط را به اجرا بگذارند. مشاوره های فردی و خانوادگی کمک کننده هستند.
بیش فعالی در مدرسه :
به عنوان مهمترین حامی کودک خود باید با حقوق کودکتان، چه در زمینه ی درمانی، قانونی و یا آموزشی آشنا باشید. کودکان بیش فعال باید در مدرسه تحت توجه خاص قرار بکیرند و همچنین بین آنها و سایر کودکان تفاوتی گذاشته نشود.
با معلم کودک در تماس باشید و مسئولین مدرسه باید بر سیر پیشرفت کودک شما نظارت داشته باشند. آنان را در مورد نیازهای کودک بیش فعال مطلع سازید. علاوه بر سیستم جایزه برای رفتار خوب برای اداره ی کودک بیش فعال در کلاس درس این موارد را توصیه می کنیم:
-
در اطراف نیمکتی که کودک می نشیند عواملی که موجب حواس پرتی او می شوند را کاهش دهید. مثلا به جای اینکه نزدیک پنجره بنشیند، جای او نزدیک به معلم باشد.
-
برای مرتبط شدن والدین با معلم از این روش استفاده کنید که معلم در دفتر تکالیف کودک سیر پیشرفت او را بنویسد و والدین نیز انجام شدن تکالیف در موعد مقرر را بررسی و ثبت کنند.
-
تکالیف را تقسیم کنید. دستورات و تکالیف باید مختصر و واضح باشند. تکالیف زیاد را به بخشهای کوچکتر تقسیم کنید تا بهتر بتوان آنها را کنترل کرد.
-
به کودک دلگرمی و انگیزه بدهید و او را برای کارهای درست تشویق کنید. از معلم بخواهید به جای اینکه کودک را برای رفتارهای بدش مورد نکوهش قرار دهد و سرزنش کند، اگر کودک حالت نشسته را حفظ کرد، داد نکشید و یا توانست برای نوبتش منتظر بماند او را تشویق کند.
-
تکنیکها و مهارتهای مطالعه را به کودک بیاموزید. خط کشیدن زیر مطالب، توجه کردن و خواندن با صدای بلند به حفظ تمرکز و نگهداری بهتر اطلاعات در ذهن کودک کمک می کند.
-
بر رفتن تا خود مدرسه و بازگشت از آن به خانه با کتابها و وسایل درست و مورد نیاز نظارت داشته باشید. می توانید کودک خود را با یک دوست مناسب که بتواند او را در این امر کمک کند همراه سازید.
-
نسبت به اعتماد به نفس کودک حساس باشید. از معلم بخواهید که برخورد با کارهای نادرست کودک را به دور از حضور دیگران انجام دهد و انجام کارهای دشوار را در حضور دیگران از او نخواهد.
-
مشاور یا روانشناس مدرسه را در جریان قرار دهید. این کار موجب شود که اگر مشکلی در کلاس پیش بیاید با رفتار مناسب و خاص کودک شما آن را حل کنند.
بزرگترین حامی کودک خود باشید :
اگر به عنوان والدین کودک، نقش خود را به خوبی در مقابل همه کسانی که در درمان کودک شرکت دارند، مانند معلمان، پزشک، روانشناس و حتی سایر اعضای خانواده ایفا کنید، شما مهمترین و بهترین مدافع کودک هستید.
نتیجه ی این حمایتها و آموزشها این است که می توانید به کودک بیش فعال خود کمک کنید تا به سوی موفقیت گام بردارد.
بیش فعالی چگونه بالغین را تحت تاثیر قرار می دهد؟
بسیاری از بالغین تا وقتی که بیش فعالی کودکشان تشخیص داده نشده است، از ابتلای خود بی اطلاع هستند. با تشخیص مشکل در کودک به علائمی که خود دارند توجه می کنند. این افراد ممکن است برای تمرکز کردن، سر و صورت دادن به کارها و اتمام کار با مشکل مواجه باشند. بیشتر آنها فراموشکارند ولی اغلب این افراد بسیار خلاق و کنجکاو هستند.
سوال کردن را دوست دارند و دوست دارند که همچنان بیاموزند. برخی از این افراد آموخته اند که چگونه زندگی خود را اداره کنند و شغلی دارند که به آنان اجازه می دهد از توانائیهایی که دارند به خوبی استفاده کنند.
اما بسیاری از این افراد نیز در خانه و محل کار با مشکل مواجه هستند. آمار طلاق در این افراد بالاست و احتمال مصرف سیگار و سوء مصرف مواد مخدر نیز در آنها بیشتر است. تعداد کمی از این افراد وارد دانشگاه می شوند و تعداد کمتری نیز فارغ التحصیل می شوند.
درمان دارویی، مشاوره و رفتار درمانی به بالغین نیز می تواند کمک کند.
آزمونی برای تشخیص کودکان بیش فعال :
خیلی از پدر و مادرها فکر میکنند اگر فرزندشان جنب و جوش زیادی داشته و بازیگوش باشد، حتمابیشفعال است…
اختلال کمتوجهی و بیشفعالی، مشکل بسیاری از کودکان و البته نگرانی بسیاری از والدین است.
بعضی از والدین برعکس، حتی شیطنت و خرابکاری مفرط کودکشان را جدی نمیگیرند و آن را به حساب تیزهوشی و کنجکاو بودن او میگذارند.
این آزمون به شما کمک میکند دریابید فرزندتان به مشکل بیشفعالی و کمتوجهی دچار است یا نه.
هنگام جواب دادن به سوالهای زیر، این نکتهها را در نظر داشته باشید:
• سن فرزندتان را در نظر بگیرید.
• رفتار فرزندتان را در 6 ماه گذشته ملاک پاسخ دادن قرار دهید.
• توجه کنید که این آزمون به تنهایی نباید ملاک تشخیص یا درمان یک کودک باشد.
گزارههای زیر را بخوانید و برای هریک، یکی از گزینههای روبهرو را انتخاب کنید (امتیاز هریک از گزینهها در مقابل آنها نوشته شده) و در نهایت، مجموع امتیازهایتان را حساب کنید و تفسیر آزمون را بخوانید.
قسمت اول:
1) فرزندتان به جزییات توجه نمیکند یا در انجام تکالیف مدرسهاش اشتباههای ناشی از بیدقتی دارد؟
2) به سختی میتواند توجهش را حین انجام یک کار و تا پایان آن حفظ کند؟
3) وقتی مستقیما با او صحبت میکنید، به نظر میرسد گوش نمیدهد؟
4) باوجود داشتن میل باطنی به انجام کارها و فهمیدن دستوراتی که به او داده میشود، به دستورات درست عمل نمیکند و نمیتواند کاری را به پایان برساند؟
5) به دشواری میتواند به وظایف و فعالیتهایش نظم دهد؟
6) کارهایی که به تلاش مداوم ذهنی نیاز دارند، دوست ندارد و از انجام آنها طفره میرود؟
7) وسایل لازم برای انجام کارها یا تکالیفش را گم میکند؟ (مداد، کتاب، اسباب بازی و …)
8) صداها یا محرکهای دیگر به آسانی حواسش را پرت میکنند؟
9) در فعالیتهای روزانهاش فراموشکار است؟
10) با دستهایش ور میرود یا پاهایش را تکان میدهد و وقتی نشسته، سر جایش وول میخورد و میلولد؟
11) مواقعی که لازم است سر جایش بنشیند، صندلی را ترک میکند؟
12) مواقعی که لازم است سر جایش بنشیند، بیش از حد به دور و اطراف میدود و از صندلیها بالا میرود؟
13) انجام بازیهای بیسر و صدا برایش دشوار است؟
14) تمام روز در حال حرکت است، انگار در بدنش موتور کار گذاشتهاند؟
15) بیش از حد حرف میزند؟
16) وقتی از او سوال میپرسید، قبل از اینکه سوال تمام شود، با عجله جواب میدهد؟
17) رعایت نوبت برایش دشوار است؟
18) وسط حرف دیگران یا کار آنها میپرد؟
19) با بزرگسالان بحث میکند؟
20) از کوره در میرود؟
21) آگاهانه از خواستهها و قوانین بزرگسالان سرپیچی میکند؟
22) عمدا دیگران را اذیت میکند؟
23) دیگران را مسوول خطاها یا بدرفتاریهای خود میداند؟
24) حساس است و به سادگی از دیگران میرنجد؟
25) عصبانی یا بیمیل است؟
26) کینهتوز است و دوست دارد تلافی کند؟
27) قلدری میکند، دیگران را تهدید میکند یا میترساند؟
28) کتککاری به راه میاندازد؟
29) برای فرار از کارهایی که باید انجام دهد، یا خلاص شدن از دردسر، دروغ میگوید و دیگران را گول میزند؟
30) از مدرسه فرار میکند؟
31) دیگران را آزار فیزیکی میدهد؟
32) اشیا ارزشمند دزدیده است؟
33) عمدا وسایل دیگران را خراب میکند؟
34) اشیایی را به کار برده که میتوانند صدمه جدی ایجاد کنند. (چاقو، چوب، آجر، اسلحه)
35) حیوانات را آزار میدهد؟
36) عمدا آتش روشن میکند که خرابی به بار بیاورد؟
37) بیاجازه وارد خانه یا محل کار یا ماشین کسی میشود؟
38) شب بدون اجازه از منزل بیرون میماند؟
39) شبانه از منزل فرار کرده است؟
40) کسی را مورد سوءاستفاده جنسی قرار داده است؟
41) مضطرب، هراسان یا نگران است؟
42) به خاطر احتمال خطا، از امتحان چیزهای جدید میترسد؟
43) احساس بیارزشی یا حقارت میکند؟
44) به دلیل بروز مشکلات، خودش را سرزنش و احساس تقصیر میکند؟
45) احساس تنهایی میکند و حس میکند کسی او را نمیخواهد و دوست ندارد. میگوید: «کسی من را دوست ندارد.»
46) ناراحت، غصهدار یا افسرده است؟
47) نگران رفتار و ظاهر خود است و همیشه خجالت میکشد؟
تفسیر آزمون
اگر شما هم فکر میکنید فرزندتان بیشفعال است، این آزمون به شما کمک میکند تا این حدستان را ارزیابی کنید، اما دقت داشته باشید که این آزمون به تنهایی نمیتواند و نباید ملاک تشخیص قرار گیرد. همچنین پاسخ مثبت به یک یا چند سوال نشانه وجود مشکل نیست. برای تفسیر نمرههای آزمون به نکتههای زیر توجه کنید:
• الف) اگر بین سوالهای 1 تا 9 حداقل به 6 سوال پاسخ «اغلب» یا «تقریبا همیشه» دادهاید و در بین سوالهای 48 تا 55 حداقل یک پاسخ «مشکل اندکی دارد» یا «مشکل جدی دارد» دارید، احتمالا کودکتان با اختلال کمتوجهی روبروست.
• ب) اگر در بین سوالهای 10 تا 18 حداقل به 6 سوال پاسخ «اغلب» یا «تقریبا همیشه» دادهاید و در بین سوالهای 48 تا 55 حداقل یک پاسخ « مشکل اندکی دارد» یا «مشکل جدی دارد» داشتهاید، احتمالا فرزندتان با اختلال بیشفعالی روبرواست.
• ج) اگر هر دو نتیجه «الف» و «ب» را از آزمون گرفتهاید، احتمالا کودکتان با اختلال بیشفعالی و کمتوجهی (ADHD) روبراست.
قسمت دوم:
عملکرد کودک
48) عملکرد کلی فرزندتان در مدرسه چگونه است؟
49) خواندن فرزندتان چگونه است؟
50) نوشتن فرزندتان چگونه است؟
51) ریاضی فرزندتان چگونه است؟
52) ارتباط او با والدینش چطور است؟
53) ارتباط او با خواهر و برادرش چطور است؟
54) ارتباط او با همسالانش چطور است؟
55) مشارکت او در فعالیتهای جمعی (مانند بازیهای تیمی) چگونه است؟
چه میتوان کرد؟
اگر نتایج الف، ب، یا ج گرفتهاید، حتما فرزندتان را نزد یک روانپزشک یا روانشناس ببرید. تشخیص اختلال کمتوجهی و بیشفعالی (ADHD) به این سادگیها نیست. حتی بعد از انجام این آزمون نیز نمیتوان به تشخیص قطعی رسید، بنابراین بهتر است قبل از اینکه هرگونه برچسبی به فرزندتان بزنید، برای ملاقات با یک روانپزشک یا روانشناس برنامهریزی کنید. بدون مشورت با روانپزشک در مورد وضعیت فرزندتان تصمیم نگیرید و به خصوص در حضور کودک در مورد بیشفعالی حرفی نزنید.
………………………………………………..
مطلب مکمل :
اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه یکی از شایع ترین اختلالات روانپزشکی در کودکان است که به اختصار ADHD نامیده می شود.
این اختلال پدیده ای نیست که صرفا در سال های اخیر ظهور کرده باشد، بلکه دارای تاریخچه ای نسبتا طولانی است.
در طول زمان، متخصصان این اختلال را با نام های میل انفجاری، بازداری اراده و ناتوانی از مهار اخلاقی، فزون جنبشی، اختلال نارسایی توجه و اختلال نارسایی توجه با فزون کنشی یا بدون آن خوانده اند.
در یک تعریف جامع، این اختلال عبارت است از «الگوی پایدار بیش فعالی یا نقص توجه، به طوری که شدت آن بیش از حد طبیعی یک کودک طی روند رشد باشد. برای تشخیص این اختلال لازم است دست کم برخی از علائم تا قبل از سن هفت سالگی بروز کند. علائم باید حداقل شش ماه باقی بماند و علائم این اختلال دست کم در دو محل از بین مدرسه، خانه و… مشاهده شود.»
حدود هشت تا ۱۰ درصد کودکان به این اختلال مبتلا می شوند. احتمال تشخیص این اختلال در پسران سه برابر دختران است (در برخی منابع تا ۹ برابر ذکر کرده اند) اما علت این تفاوت هنوز مشخص نشده است.
دخترهای مبتلا به این اختلال بیشتر از پسران بی توجهی نشان می دهند، اما در رابطه با دیگران مشکلات کمتری دارند و همچنین بیشتر از پسران دچار انزوای اجتماعی، اضطراب و افسردگی می شوند و کمتر از پسران دارای مشکلات رفتاری هستند.
به والدین دارای کودکان مبتلا به بیش فعالی توصیه می کنیم از آنجایی که دارودرمانی برای کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی به تنهایی پاسخگو نیست، بهتر است روش های تربیتی و برخورد مناسب با این کودکان را فرا بگیرند اما براستی چگونه باید با این کودکان برخورد کرد؟ روش های تربیتی مناسب این کودکان کدام است؟
بزرگ کردن هر کودکی به آموزش والدین نیاز دارد، اما کودک بیش فعال نیروی ویژه ای را می طلبد. اگر به عنوان والدین کودک، نقش خود را بخوبی در مقابل همه کسانی که در درمان کودک شرکت دارند ـ مانند معلمان، پزشک، روان شناس و حتی سایر اعضای خانواده ـ ایفا کنید، مهم ترین و بهترین مدافع کودک هستید.
نتیجه این حمایت ها و آموزش ها این است که می توانید به کودک بیش فعال خود کمک کنید به سوی موفقیت گام بردارد. در اینجا چند روش مناسب برای رفتار با این کودکان را بیان می کنیم:
● نگرش و افکار خود را تغییر بدهید
از آنجا که تعدادی از انتظارات، باورها و پیشداوری های خاص والدین باعث بروز مشکلات ارتباطی والد و کودک می شود، لازم است برخی از شناخت ها در نخستین مرحله اصلاح شود.
مثلا به عنوان والد باید بدانید: رفتار کودک مربوط به یک اختلال است و از روی قصد و عمد نیست، کودک توانایی یادگیری و موفقیت دارد، کودک مجموعه ای از توانایی های منحصربه فرد را دارد که این ویژگی ها ارزشمند است. به صورت خلاصه هر چقدر می توانید در مورد این بیماری بیاموزید؛ هر چقدر بیشتر بدانید می توانید به کودکتان بهتر کمک کنید.
● گوش دادن و صحبت کردن را بیاموزید
باز نگه داشتن پل ارتباطی میان والدین و کودک فوق العاده مهم است و موجب می شود اختلاف ها و تعارض های میان والدین و کودک به شکل موثری از میان برداشته شود و از وخیم تر شدن روابط میان آنها جلوگیری کند. برای این مورد پیشنهاد می شود:
-
رفتار خود را با سن کودک متناسب کنید.
در هنگام صحبت با کودک ارتباط چشمی با او داشته باشید.
با جملات ساده صحبت کنید.
خود را به جای کودک بگذارید.
سعی کنید هدف او را از بروز چنین رفتارهایی کشف کنید و برای گوش دادن به صحبت های کودک خود وقت بگذارید.
آرام ولی محکم صحبت کنید. اگر معمولا هنگامی که کاری از کودکتان می خواهید صدایتان را بلند می کنید، کودک می آموزد هنگامی که صدایتان را به حداکثر نرسانده اید، به شما بی توجهی کند.
احساستان را به کودک بگویید. بدون این که مستقیم از کودک انتقاد کنید، به او بگویید در مورد اعمال و رفتارش چه احساسی دارید. برای مثال: «به خاطر این که موهایت را شانه نمی کنی واقعا ناراحتم» یا «وقتی بموقع نمی خوابی، واقعا نگران می شوم.»
● توجه مثبت به کودک نشان دهید
فقط زمانی می توانید با موفقیت برای فرزند خود حد و مرز قوانین را تعیین کنید که به ویژگی های مثبت او توجه نشان دهید.
موثرترین راه برای آموزش رفتار خوب، شکل دادن رفتار یا تحسین است. اگر هنگام تحسین کودک خود، راهنمایی های زیر را به کار ببندید، متوجه خواهید شد این کار به عنوان یک روش تربیتی و انضباطی بسیار موثر است.
به کودک خود بگویید که کدام صفات او را می پسندید. دست کم چندبار در روز کودک خود را به طور مناسب و مقتضی تحسین کنید.
برای دریافت پاسخ های بهتر، نوع تحسین را با سن و اخلاق کودک متناسب کنید. برای نمونه در آغوش گرفتن، بوسیدن، نوازش کردن و دیگر نشانه های عملی محبت همراه با کلمات مهرآمیز برای کودکان مناسب تر است.
به این نکته توجه داشته باشید که همیشه از جملات متنوعی برای این کار استفاده کنید، زیرا کودک بعد از مدتی از جملات تکراری خسته می شود. بازخورد فوری نشان دهید و رفتار کودک را برای موفقیت های کوچک تر نادیده نگیرید.
● کودک را با افراد دیگر مقایسه نکنید
روزانه ۱۵ تا ۲۰ دقیقه از وقت خود را به کودک اختصاص دهید تا روابط والد ـ فرزند نزدیک تری ایجاد شود و زمینه برای تخلیه هیجانات نیز صورت گیرد.
در این اوقات به کودکتان در انتخاب فعالیت یا تکلیف، حق انتخاب بدهید و کودک نقش اصلی را بر عهده بگیرد.
● دستورات موثر و مناسب بدهید
کودکان دچار اختلال بیش فعالی در کنترل حواس خود ناتوان هستند. به این ترتیب وقتی می خواهید کودک رفتار خاصی داشته باشد یا کار خاصی انجام دهد، باید حواس خود را متمرکز کند.
برای آموزش این مرحله از مداخله موارد زیر پیشنهاد می شود:
محیط خانه را بازسازی کنید. فعالیت ها و شلوغی ها و تماس های تلفنی غیرضروری را کاهش دهید و تلویزیون را خاموش کنید.
برای تقویت توجه کودک ابتدا از بازی «نگاه تو برنگردون» استفاده کنید. به این ترتیب که شما و کودکتان به چشمان یکدیگر خیره شوید، هرکس زودتر خسته شود و نگاهش را برگرداند، بازنده است. پس از این که کودک خیره شدن را بخوبی یاد گرفت، به او بیاموزید حواسش را روی کسی که در حال صحبت کردن است، متمرکز کند یا به عبارتی «رادارش را روی او قفل کند». هنگام غذا خوردن به طور عمد ترتیبی بدهید تا افراد مختلف صحبت کنند و ببینند آیا کودک این بازی را درست انجام می دهد یا نه. فراموش نکنید در صورت انجام درست این تمرین، کودک را تحسین کنید.
مطمئن شوید کودکتان وظایفش را متوجه شده است و از او بخواهید دستور را با صدای بلند تکرار کند.
برای انجام کارها از کودک خواهش نکنید. اگر شما در مورد مساله ای از کودک خود خواهش کنید، باید انتظار جواب «نه» را داشته باشید.
● نحوه انجام درست فعالیت ها را آموزش دهید
والدین همیشه مشتاق هستند کودک بتواند از خودش مراقبت کند، رفتارش را کنترل کند و رفتاری مسئولانه داشته باشد. برای این که والدین موثری برای این کودکان باشید، باید یک مدیر موثر باشید؛ زیرا شما در حال اداره فردی هستید که سطح خودکنترلی اش پایین است. تعامل شما با کودک باید ثابت و قابل پیش بینی باشد.
برای آموزش این مرحله از مداخله، موارد زیر پیشنهاد می شود:
فعالیت هایی را انتخاب کنید که کودک قادر به انجام آنها باشد.
قوانین باید به صورت شفاف و خلاصه شده باشد. کودک باید به طور دقیق بداند شما چه انتظاری از او دارید.
وظایف را به مراحل کوچک تر تقسیم کنید.
به کودک خود بگویید چه کاری را باید انجام بدهد، نه این که چه کاری را نباید انجام بدهد، زیرا باید به این کودکان شروع راه را نشان دهیم، نه این که آنها را متوقف کنیم.
به کودک علامتی نشان دهید که به او بفهماند زمان شروع کارش است؛ از کودک بخواهید به شما بگوید در شروع، وسط و پایان چه کارهایی را انجام داده است.
یک ساختار زمانی ثابت را برای غذا خوردن، انجام تکالیف، تلویزیون نگاه کردن، بیدار شدن و به رختخواب رفتن تنظیم کنید.
برای انجام کارهایی که به توجه و یادگیری نیاز دارد، وقت استراحتی تعیین کنید.
به کودک اجازه دهید انرژی های اضافی خود را با انجام بعضی از ورزش های فیزیکی تخلیه کند.
تکالیف مدرسه را به طور روزمره مرور کنید و از آموزگار بخواهید کارهای کلاسی کودک را برای شما بفرستد. همچنین زمان مشخصی را برای انجام تکالیف انتخاب و برای انجام تکالیف روزمره جدولی تهیه کنید. به عنوان مثال، شنبه ها: ریاضی و فارسی.
یک مکان آرام تعیین کنید که کودک تکالیف مدرسه را در آنجا انجام و کتاب ها و دفترهای مدرسه اش را هر شب پیش از خواب در آنجا قرار دهد و صبح، هنگام رفتن به مدرسه آنها را فراموش نکند؛ تکالیف را بازبینی کنید. صحت و نظم و ترتیب آنها را بررسی کنید و به کودک خود تذکر دهید اگر تکالیفش را انجام دهد، به او پاداش می دهید. کودک را در انجام تکالیفش راهنمایی کنید. ولی خودتان تکالیف را انجام ندهید.
با ایفای نقش، کودکتان را آموزش دهید. این موقعیت ها می تواند شامل دعوت یک دوست به بازی، صحبت با تلفن، خوشامدگویی به مهمان، گفت وگو با کودکان و… باشد.
کودک را مکلف کنید کارهای خانه مانند چیدن سفره، مرتب کردن اتاق، کمک در آشپزی و… را انجام دهد؛ از این طریق اعتماد خود به توانایی او در مسئولیت پذیری را نشان دهید. ** در زمان مناسب تشویق و تنبیه کنید
پاداش و تشویق برای رفتار مطلوب، یک تقویت کننده محسوب می شود. کودک نسبت به کاری که انجام داده است، احساس خوبی پیدا می کند و در نتیجه آن کار را تکرار خواهد کرد. برای این مورد نیز بهتر است موارد زیر رعایت شود.
به پاداش ها تنوع ببخشید. برای کمک به تصمیم گیری در مورد پاداش، خواسته های کودکتان را بررسی کنید. می توانید از کودک خود پرسش های زیر را بپرسید «اگر بتوانی سه آرزو بکنی، آنها کدام اند؟» «اگر بنا باشد فقط یک چیز از بابا بخواهی، آن چیست؟»
پاداش ها و امتیازها را فقط در جریان یا بلافاصله پس از بروز رفتار مطلوب ارائه کنید.
هنگامی که پاداش یا امتیاز می دهید، از کلمات مثبت و تشویق کننده و نیز از ناز و نوازش استفاده کنید.
گاهی به کودک بگویید برای گرفتن پاداش و امتیاز از او چه رفتار مطلوبی را انتظار دارید.
برچسب های ستاره دار یا اشیاء رنگی را انتخاب کنید و در مقابل انجام کار درست یک ژتون به کودک بدهید و در مقابل انجام کار اشتباه، یک ژتون از او بگیرید و مثلا، در ازای جمع آوری پنج ژتون یک هدیه به او بدهید.
از تصحیح بیش از حد استفاده کنید. براساس این روش، از کودک می خواهید رفتار ناشایست خود را اصلاح کند. مثلا کودک شما روی دیوار نقاشی می کشد. به او بگویید «دیوار کثیف شده است و باید آن را تمیز کنی تا دوباره قشنگ شود.»
از روش محروم کردن استفاده کنید، البته در استفاده از این مورد محل محرومیت را به دقت انتخاب و از امنیت و سلامت آن اطمینان حاصل کنید و مدت زمان محرومیت را برحسب سن کودک تعیین کنید.
از کودکتان بخواهید سه تا پنج الگوی نقش یا قهرمان را نام ببرد. بعدا از او بپرسید الگوها یا قهرمانان او برای غلبه بر مشکلات کنترل تکانه چه خواهند کرد. پاسخ های کودک را بررسی و او را در برداشتن گام های مشابه در راستای تمرین افزایش خویشتنداری تشویق کنید.
رویدادها یا عوامل استرس زایی را که در افزایش بیش فعالی، رفتارهای تکانشی و حواس پرتی کودک نقش دارد، مشخص کنید.
● به یک گروه حمایتی بپیوندید
برخورد و اتخاذ شیوه های تربیتی با کودکان بیش فعال بسیار توانفرساست. در این گروه های حمایتی شما با سایر مادران دارای فرزند بیش فعال آشنا خواهید شد که ضمن احساس همدردی کردن با آنان، می توانید از تجارب موفق آنان نیز استفاده کنید.
● تشخیص اختلال
معمولا اختلال از سه سالگی به بعد تشخیص داده می شود، اما بیشتر کودکان در سنین مدرسه و با تشخیص معلم به مراکز درمانی ارجاع داده می شوند.
تشخیص، به یک ارزیابی کامل نیاز دارد. اگر تشخیص قطعی نشده باشد تشخیص های دیگر مانند ناتوانی در یادگیری یا افسردگی مطرح می شود.
سابقه پزشکی کودک و خانواده بسیار مهم است. برخی از بیماری های دیگر مانند استرس، افسردگی و اضطراب می تواند مانند بیش فعالی تظاهر کنند.
ممکن است از والدین سوالاتی در مورد این بیماری ها و نیز در مورد سیر رشد و تکامل کودک، رفتار کودک در خانه، در مدرسه و در بین دوستان پرسیده شود. از سایر افرادی که کودک شما را مرتب می بینند نیز باید در این موارد سوال شود.
عامل اصلی بیش فعالی شناخته شده نیست، اما عوامل متعدد ژنتیکی، صدمات مغزی، عوامل عصبی شیمیایی، عوامل عصبی فیزیولوژیکی و عوامل اجتماعی روان شناختی را موثر می دانند.
………………………………………………………………………
بیش فعالی کودکان چیست و چگونه درمان می شود؟
برای بسیاری از افراد که بتازگی نام بیش فعالی را شنیده اند یا والدینی که به کودک آنها برچسب بیش فعالی و نقص توجه خورده است، سوالات زیادی ممکن است به وجود آمده باشد. از جمله این که اصلا بیش فعالی یعنی چه؟ چه تعداد از کودکان به این بیماری مبتلا می شوند؟ آیا این بیماری انواع مختلفی دارد؟ علائم این بیماری چیست؟ چگونه تشخیص داده می شود؟ و درمان آن چگونه است؟
اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه یکی از شایع ترین اختلالات روانپزشکی در کودکان است که به اختصارADHD نامیده می شود.
این اختلال پدیده ای نیست که صرفا در سال های اخیر ظهور کرده باشد، بلکه دارای تاریخچه ای نسبتا طولانی است.
در طول زمان، متخصصان این اختلال را با نام های میل انفجاری، بازداری اراده و ناتوانی از مهار اخلاقی، فزون جنبشی، اختلال نارسایی توجه و اختلال نارسایی توجه با فزون کنشی یا بدون آن خوانده اند.
در یک تعریف جامع، این اختلال عبارت است از «الگوی پایدار بیش فعالی یا نقص توجه، به طوری که شدت آن بیش از حد طبیعی یک کودک طی روند رشد باشد. برای تشخیص این اختلال لازم است دست کم برخی از علائم تا قبل از سن هفت سالگی بروز کند. علائم باید حداقل شش ماه باقی بماند و علائم این اختلال دست کم در دو محل از بین مدرسه، خانه و… مشاهده شود.»
حدود هشت تا ۱۰ درصد کودکان به این اختلال مبتلا می شوند. احتمال تشخیص این اختلال در پسران سه برابر دختران است (در برخی منابع تا ۹ برابر ذکر کرده اند) اما علت این تفاوت هنوز مشخص نشده است.
دخترهای مبتلا به این اختلال بیشتر از پسران بی توجهی نشان می دهند، اما در رابطه با دیگران مشکلات کمتری دارند و همچنین بیشتر از پسران دچار انزوای اجتماعی، اضطراب و افسردگی می شوند و کمتر از پسران دارای مشکلات رفتاری هستند.
به والدین دارای کودکان مبتلا به بیش فعالی توصیه می کنیم از آنجایی که دارودرمانی برای کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی به تنهایی پاسخگو نیست، بهتر است روش های تربیتی و برخورد مناسب با این کودکان را فرا بگیرند اما براستی چگونه باید با این کودکان برخورد کرد؟ روش های تربیتی مناسب این کودکان کدام است؟
بزرگ کردن هر کودکی به آموزش والدین نیاز دارد، اما کودک بیش فعال نیروی ویژه ای را می طلبد. اگر به عنوان والدین کودک، نقش خود را بخوبی در مقابل همه کسانی که در درمان کودک شرکت دارند ـ مانند معلمان، پزشک، روان شناس و حتی سایر اعضای خانواده ـ ایفا کنید، مهم ترین و بهترین مدافع کودک هستید.
نتیجه این حمایت ها و آموزش ها این است که می توانید به کودک بیش فعال خود کمک کنید به سوی موفقیت گام بردارد. در اینجا چند روش مناسب برای رفتار با این کودکان را بیان می کنیم:
● نگرش و افکار خود را تغییر بدهید
از آنجا که تعدادی از انتظارات، باورها و پیشداوری های خاص والدین باعث بروز مشکلات ارتباطی والد و کودک می شود، لازم است برخی از شناخت ها در نخستین مرحله اصلاح شود.
مثلا به عنوان والد باید بدانید: رفتار کودک مربوط به یک اختلال است و از روی قصد و عمد نیست، کودک توانایی یادگیری و موفقیت دارد، کودک مجموعه ای از توانایی های منحصربه فرد را دارد که این ویژگی ها ارزشمند است. به صورت خلاصه هر چقدر می توانید در مورد این بیماری بیاموزید؛ هر چقدر بیشتر بدانید می توانید به کودکتان بهتر کمک کنید.
● گوش دادن و صحبت کردن را بیاموزید
باز نگه داشتن پل ارتباطی میان والدین و کودک فوق العاده مهم است و موجب می شود اختلاف ها و تعارض های میان والدین و کودک به شکل موثری از میان برداشته شود و از وخیم تر شدن روابط میان آنها جلوگیری کند. برای این مورد پیشنهاد می شود:
رفتار خود را با سن کودک متناسب کنید.
در هنگام صحبت با کودک ارتباط چشمی با او داشته باشید.
با جملات ساده صحبت کنید.
خود را به جای کودک بگذارید.
سعی کنید هدف او را از بروز چنین رفتارهایی کشف کنید و برای گوش دادن به صحبت های کودک خود وقت بگذارید.
آرام ولی محکم صحبت کنید. اگر معمولا هنگامی که کاری از کودکتان می خواهید صدایتان را بلند می کنید، کودک می آموزد هنگامی که صدایتان را به حداکثر نرسانده اید، به شما بی توجهی کند.
احساستان را به کودک بگویید. بدون این که مستقیم از کودک انتقاد کنید، به او بگویید در مورد اعمال و رفتارش چه احساسی دارید. برای مثال: «به خاطر این که موهایت را شانه نمی کنی واقعا ناراحتم» یا «وقتی بموقع نمی خوابی، واقعا نگران می شوم.»
● توجه مثبت به کودک نشان دهید
فقط زمانی می توانید با موفقیت برای فرزند خود حد و مرز قوانین را تعیین کنید که به ویژگی های مثبت او توجه نشان دهید.
موثرترین راه برای آموزش رفتار خوب، شکل دادن رفتار یا تحسین است. اگر هنگام تحسین کودک خود، راهنمایی های زیر را به کار ببندید، متوجه خواهید شد این کار به عنوان یک روش تربیتی و انضباطی بسیار موثر است.
به کودک خود بگویید که کدام صفات او را می پسندید. دست کم چندبار در روز کودک خود را به طور مناسب و مقتضی تحسین کنید.
برای دریافت پاسخ های بهتر، نوع تحسین را با سن و اخلاق کودک متناسب کنید. برای نمونه در آغوش گرفتن، بوسیدن، نوازش کردن و دیگر نشانه های عملی محبت همراه با کلمات مهرآمیز برای کودکان مناسب تر است.
به این نکته توجه داشته باشید که همیشه از جملات متنوعی برای این کار استفاده کنید، زیرا کودک بعد از مدتی از جملات تکراری خسته می شود. بازخورد فوری نشان دهید و رفتار کودک را برای موفقیت های کوچک تر نادیده نگیرید.
● کودک را با افراد دیگر مقایسه نکنید
روزانه ۱۵ تا ۲۰ دقیقه از وقت خود را به کودک اختصاص دهید تا روابط والد ـ فرزند نزدیک تری ایجاد شود و زمینه برای تخلیه هیجانات نیز صورت گیرد.
در این اوقات به کودکتان در انتخاب فعالیت یا تکلیف، حق انتخاب بدهید و کودک نقش اصلی را بر عهده بگیرد.
● دستورات موثر و مناسب بدهید
کودکان دچار اختلال بیش فعالی در کنترل حواس خود ناتوان هستند. به این ترتیب وقتی می خواهید کودک رفتار خاصی داشته باشد یا کار خاصی انجام دهد، باید حواس خود را متمرکز کند.
برای آموزش این مرحله از مداخله موارد زیر پیشنهاد می شود:
محیط خانه را بازسازی کنید. فعالیت ها و شلوغی ها و تماس های تلفنی غیرضروری را کاهش دهید و تلویزیون را خاموش کنید.
برای تقویت توجه کودک ابتدا از بازی «نگاه تو برنگردون» استفاده کنید. به این ترتیب که شما و کودکتان به چشمان یکدیگر خیره شوید، هرکس زودتر خسته شود و نگاهش را برگرداند، بازنده است. پس از این که کودک خیره شدن را بخوبی یاد گرفت، به او بیاموزید حواسش را روی کسی که در حال صحبت کردن است، متمرکز کند یا به عبارتی «رادارش را روی او قفل کند». هنگام غذا خوردن به طور عمد ترتیبی بدهید تا افراد مختلف صحبت کنند و ببینند آیا کودک این بازی را درست انجام می دهد یا نه. فراموش نکنید در صورت انجام درست این تمرین، کودک را تحسین کنید.
مطمئن شوید کودکتان وظایفش را متوجه شده است و از او بخواهید دستور را با صدای بلند تکرار کند.
برای انجام کارها از کودک خواهش نکنید. اگر شما در مورد مساله ای از کودک خود خواهش کنید، باید انتظار جواب «نه» را داشته باشید.
● نحوه انجام درست فعالیت ها را آموزش دهید
والدین همیشه مشتاق هستند کودک بتواند از خودش مراقبت کند، رفتارش را کنترل کند و رفتاری مسئولانه داشته باشد. برای این که والدین موثری برای این کودکان باشید، باید یک مدیر موثر باشید؛ زیرا شما در حال اداره فردی هستید که سطح خودکنترلی اش پایین است. تعامل شما با کودک باید ثابت و قابل پیش بینی باشد.
برای آموزش این مرحله از مداخله، موارد زیر پیشنهاد می شود:
فعالیت هایی را انتخاب کنید که کودک قادر به انجام آنها باشد.
قوانین باید به صورت شفاف و خلاصه شده باشد. کودک باید به طور دقیق بداند شما چه انتظاری از او دارید.
وظایف را به مراحل کوچک تر تقسیم کنید.
به کودک خود بگویید چه کاری را باید انجام بدهد، نه این که چه کاری را نباید انجام بدهد، زیرا باید به این کودکان شروع راه را نشان دهیم، نه این که آنها را متوقف کنیم.
به کودک علامتی نشان دهید که به او بفهماند زمان شروع کارش است؛ از کودک بخواهید به شما بگوید در شروع، وسط و پایان چه کارهایی را انجام داده است.
یک ساختار زمانی ثابت را برای غذا خوردن، انجام تکالیف، تلویزیون نگاه کردن، بیدار شدن و به رختخواب رفتن تنظیم کنید.
برای انجام کارهایی که به توجه و یادگیری نیاز دارد، وقت استراحتی تعیین کنید.
به کودک اجازه دهید انرژی های اضافی خود را با انجام بعضی از ورزش های فیزیکی تخلیه کند.
تکالیف مدرسه را به طور روزمره مرور کنید و از آموزگار بخواهید کارهای کلاسی کودک را برای شما بفرستد. همچنین زمان مشخصی را برای انجام تکالیف انتخاب و برای انجام تکالیف روزمره جدولی تهیه کنید. به عنوان مثال، شنبه ها: ریاضی و فارسی.
یک مکان آرام تعیین کنید که کودک تکالیف مدرسه را در آنجا انجام و کتاب ها و دفترهای مدرسه اش را هر شب پیش از خواب در آنجا قرار دهد و صبح، هنگام رفتن به مدرسه آنها را فراموش نکند؛ تکالیف را بازبینی کنید. صحت و نظم و ترتیب آنها را بررسی کنید و به کودک خود تذکر دهید اگر تکالیفش را انجام دهد، به او پاداش می دهید. کودک را در انجام تکالیفش راهنمایی کنید. ولی خودتان تکالیف را انجام ندهید.
با ایفای نقش، کودکتان را آموزش دهید. این موقعیت ها می تواند شامل دعوت یک دوست به بازی، صحبت با تلفن، خوشامدگویی به مهمان، گفت وگو با کودکان و… باشد.
کودک را مکلف کنید کارهای خانه مانند چیدن سفره، مرتب کردن اتاق، کمک در آشپزی و… را انجام دهد؛ از این طریق اعتماد خود به توانایی او در مسئولیت پذیری را نشان دهید. ** در زمان مناسب تشویق و تنبیه کنید
پاداش و تشویق برای رفتار مطلوب، یک تقویت کننده محسوب می شود. کودک نسبت به کاری که انجام داده است، احساس خوبی پیدا می کند و در نتیجه آن کار را تکرار خواهد کرد. برای این مورد نیز بهتر است موارد زیر رعایت شود.
به پاداش ها تنوع ببخشید. برای کمک به تصمیم گیری در مورد پاداش، خواسته های کودکتان را بررسی کنید. می توانید از کودک خود پرسش های زیر را بپرسید «اگر بتوانی سه آرزو بکنی، آنها کدام اند؟» «اگر بنا باشد فقط یک چیز از بابا بخواهی، آن چیست؟
پاداش ها و امتیازها را فقط در جریان یا بلافاصله پس از بروز رفتار مطلوب ارائه کنید.
هنگامی که پاداش یا امتیاز می دهید، از کلمات مثبت و تشویق کننده و نیز از ناز و نوازش استفاده کنید.
گاهی به کودک بگویید برای گرفتن پاداش و امتیاز از او چه رفتار مطلوبی را انتظار دارید.
برچسب های ستاره دار یا اشیاء رنگی را انتخاب کنید و در مقابل انجام کار درست یک ژتون به کودک بدهید و در مقابل انجام کار اشتباه، یک ژتون از او بگیرید و مثلا، در ازای جمع آوری پنج ژتون یک هدیه به او بدهید.
از تصحیح بیش از حد استفاده کنید. براساس این روش، از کودک می خواهید رفتار ناشایست خود را اصلاح کند. مثلا کودک شما روی دیوار نقاشی می کشد. به او بگویید :دیوار کثیف شده است و باید آن را تمیز کنی تا دوباره قشنگ شود.
از روش محروم کردن استفاده کنید، البته در استفاده از این مورد محل محرومیت را به دقت انتخاب و از امنیت و سلامت آن اطمینان حاصل کنید و مدت زمان محرومیت را برحسب سن کودک تعیین کنید.
از کودکتان بخواهید سه تا پنج الگوی نقش یا قهرمان را نام ببرد. بعدا از او بپرسید الگوها یا قهرمانان او برای غلبه بر مشکلات کنترل تکانه چه خواهند کرد. پاسخ های کودک را بررسی و او را در برداشتن گام های مشابه در راستای تمرین افزایش خویشتنداری تشویق کنید.
رویدادها یا عوامل استرس زایی را که در افزایش بیش فعالی، رفتارهای تکانشی و حواس پرتی کودک نقش دارد، مشخص کنید.
● به یک گروه حمایتی بپیوندید
برخورد و اتخاذ شیوه های تربیتی با کودکان بیش فعال بسیار توانفرساست. در این گروه های حمایتی شما با سایر مادران دارای فرزند بیش فعال آشنا خواهید شد که ضمن احساس همدردی کردن با آنان، می توانید از تجارب موفق آنان نیز استفاده کنید.
● تشخیص اختلال
معمولا اختلال از سه سالگی به بعد تشخیص داده می شود، اما بیشتر کودکان در سنین مدرسه و با تشخیص معلم به مراکز درمانی ارجاع داده می شوند.
تشخیص، به یک ارزیابی کامل نیاز دارد. اگر تشخیص قطعی نشده باشد تشخیص های دیگر مانند ناتوانی در یادگیری یا افسردگی مطرح می شود.
سابقه پزشکی کودک و خانواده بسیار مهم است. برخی از بیماری های دیگر مانند استرس، افسردگی و اضطراب می تواند مانند بیش فعالی تظاهر کنند.
ممکن است از والدین سوالاتی در مورد این بیماری ها و نیز در مورد سیر رشد و تکامل کودک، رفتار کودک در خانه، در مدرسه و در بین دوستان پرسیده شود. از سایر افرادی که کودک شما را مرتب می بینند نیز باید در این موارد سوال شود.
عامل اصلی بیش فعالی شناخته شده نیست، اما عوامل متعدد ژنتیکی، صدمات مغزی، عوامل عصبی شیمیایی، عوامل عصبی فیزیولوژیکی و عوامل اجتماعی روان شناختی را موثر می دانند.
………………………………
مطلبی تکمیلی
بیشفعالی به حالتی دلالت میکند که در آن کودک به نحوی مفرط و بیش از اندازه فعال و پرجنب و جوش است. تحرک زیاد این کودکان نه تنها خود آنها را بلکه اطرافیان ، همکلاسها ، اولیای مدرسه را دچار مشکل میکند. از آن جایی که در میان درصد بالایی از معتادین و افرادی که ترک تحصیل کردهاند علایم بیش فعالی در کودکی قابل مشاهده است.
از طرفی کودکان بیش فعال در معرض خطر بالایی از اختلال سلوک ، شخصیت ضد اجتماعی و سوء مصرف مواد مخدر قرار دارند لذا آگاهی همگان بویژه والدین و معلمان در این حالات از اهمیت بسزایی برخوردار است. نقص در تمرکز یا اختلال بیشفعالی (ADHD) شرایطی را برای کودک ایجاد میکند که نتواند آرام و بدون حرکت بنشیند، رفتارش را کنترل کرده و توجه خود را به یک موضوع خاص معطوف کند.
شیوع بیش فعالی
از هر 100 کودک 5 کودک میتوانند مبتلا به ADHA باشند. پسران 3 برابر بیش از دختران در معرض ابتلا قرار دارند. اغلب این مشکلات قبل از 7 سالگی آغاز میشوند و ممکن است والدین تا وقتی که فرزندشان بزرگتر نشده متوجه مشکل او نگردند. پزشکان نمیدانند که چه چیزی باعث بروز ADHD میگردد ولی مطالعات بر روی مغز انسانها را به فهم علل اجتماعی ADHD نزدیکتر کرده است.
پزشکان معتقدند افراد مبتلا به ADHD فاقد میزان کافی از مواد شیمیایی خاص به نام میانجیهای عصبی در مغز هستند. این مواد شیمیایی به مغز در کنترل کردن رفتار کمک میکند. والدین و آموزگاران باعث ایجاد ADHD در کودک نمیشوند ، بلکه آنها میتوانند در فعالیتهای کودک به وی کمک کنند.
علایم ADHD
- مشکل در توجه
- فعالیت بیش از اندازه (بیشفعالی)
- انجام عمل قبل از فکر کردن به آن (حرکات تکانشی)
انواع بیشفعالی
نوع بیدقت و بدون توجه
در این نوع در فرد نمی تواند روی تکلیفی که به او میدهند و یا یک فعالیت خاص تمرکز داشته باشد. اکثر کودکان دچار ADHD در دقت و توجه کردن دچار مشکل هستند. این دسته از افراد غالبا:
- توجه زیادی به جزئیات ندارند.
- بر بازیها و کارهای مدرسه نمیتوانند تمرکز داشته باشند.
- کارهای مدرسه و فعالیتهای روزانه خود را در منزل تا آخر دنبال نمیکنند و آنها را به پایان نمیرسانند.
- نمیتوانند یک وظیفه یا تکلیف را تمام و کمال انجام دهند.
- اسباب بازیها ، کتابها و وسایلشان را اغلب گم میکنند.
نوع تکانشی – بیشفعالی
در این نوع از اختلال فرد بسیار فعال است. و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار میکند. فعالیت بیش از حد معمول ، قابل مشاهدهترین مشخصه اختلال ADHD است. کودک بیشفعال همیشه در حال انجام کاری میباشد. ممکن است سطح بیشفعالی با افزایش سن کاهش یابد. این کودکان قبلا از این که راجع به عملی فکر کنند آن را انجام میدهند.
برای مثال این کودکان ممکن است بطور ناگهانی وسط خیابان شروع به دویدن کنند و از یک سمت به سمت دیگر خیابان بدون نگاه کردن حرکت کنند و یا این که از درخت بلندی شروع به بالا رفتن کنند. ممکن است آن ها موقعیتهای خطرناک شگفت زده شوند. گاهی هم هیچ ایده و فکری برای خارج شدن از این وضعیت ندارند. غالبا ، فعالیتهای تکانشی و بیشفعالی با هم همواره هستند. مشخصه کودکانی که این اختلال را با هم دارند بدین گونه است:
- بیقراری و ناآرامی
- دویدن مداوم از سویی به سوی دیگر و یا بالا رفتن از چیزی
- پایین آمدن از صندلی وقتی که اجازه این کار را ندارند.
- عدم توانایی در بیسر و صدا بازی کردن
- بیش از حد صحبت کردن
- پاسخدادن ناگهانی و بدون فکر به پرسشی که هنوز تمام نشده است.
- عدم توانایی در صبر کردن برای نوبت خود
- بدون اجازه وسط بازی دیگران پریدن
- وسط صحبت دیگران پریدن
نوع ترکیبی
در این نوع اختلال فرد بسیار فعال است و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار مینماید. کودکان با این نوع اختلال نشانههایی از هر دو نوع قبل را که متذکر شویم دارا هستند. آنها در توجهکردن، بیشفعال بودن و کنترل تکانشهای خود دچار مشکل هستند. البته گاهی تمام کودکان بیتوجه هستند و یا اینکه بیش از حد فعالیت میکنند و حرکات تکانشی دارند.
اما در کودکان دچار ADHD این حرکات همیشگی هستند نه استثنایی این رفتارها برای کودک در خانه ، مدرسه و با دوستان مشکلات حقیقی ایجاد میکنند در نتیجه اکثر کودکان دچار این اختلال ، احساس افسردگی ، اضطراب و عدم اطمینان به خود را دارند. این احساسات جزء نشانههای ADHD محسوب نمیشوند و در اثر مشکلات مکرر در خانه و مدرسه در کودک ایجاد میشوند.
چطور میتوان فهمید کودکی مبتلا به ADHD است؟
وقتی علایم ADHD در کودکی مشاهده شود باید توسط یک متخصص ماهر مورد ارزیابی قرار گیرد. این فرد میتواند از کارکنان مدرسه باشد و یا این که در مطب خصوصی مشغول بکار باشد. تنها راه حصول اطمینان ، ارزیابی کامل توسط متخصص میباشد. باید در اینجا به دو نکته توجه داشت:
- نباید نظر دیگران را دال بر این که کودکی ADHD است به آسانی پذیرفت.
- این نکته حائز اهمیت است که کودک همراه با ADHD ناتواناییهای دیگران را نیز دارد.
درمان
درمان سریع برای ADHD وجود ندارد اما علایم آن قابل کنترل هستند. والدین و آموزگاران باید به نکات زیر توجه داشته باشند.
- در مورد این اختلال اطلاعات بیشتری کسب کنند.
- برنامه تعلیم و تربیتی خاصی را متناسب با نیازهای کودک ایجاد و طرحریزی نمایند.
- ایجاد طرح دارو درمانی ، درصورتی که والدین و پزشک احساس کنند که کودک به دارو درمانی نیاز دارد.
راهنماییهایی برای والدین
- وقتی که فرزندتان کارش را خوب انجام میدهد به اول پاداش دهید. در فرزند خود توانایی ایجاد کنید و نیز با او در مورد استعدادهایش صحبت کنید و او را به بکارگیری تواناییهایش تشویق و ترغیب کنید.
- با فرزند خود کاملا واضح و روشن صحبت کنید. برای این کار با پشتکار ، مصر و مثبت باشید و خواستههای خود را کاملا برای فرزند خود روشن سازید. به فرزند خود بگویید چه کارهایی را باید انجام دهد نه این که فقط ، آنچه را نباید انجام دهد به او گوشزد کنید.
- شیوههایی را برای کنترل رفتار فرزند خود یاد بگیرید این برنامهها عبارتند از: ایجاد جدول برای فعالیتهای فرزندتان ، داشتن برنامه برای پاداش ، نادیده گرفتن رفتارهای نامطلوب ، پیامدهای عادی و غیر طبیعی نتایج و پیامدهای منطقی.
- با مدرسه فرزندتان تماس داشته باشید و برنامه تعلیم و تربیت خاص نیازهای فرزندتان را برای او تنظیم کنید. هر دوی شما (والدین و معلم) بایستی نمونهای از این برنامه را داشته باشید.
- با معلم در تماس باشید و به او بگویید فرزند شما در خانه چه عملکردی دارد و از او بپرسید که در مدرسه چه میکند و آنها را حمایت کنید.
راهنماییهایی برای آموزگاران
باید بدانید که چه موارد خاصی برای دانش آموزان دشوار هستند. برای مثال ممکن است که دانش آموز ADHD در شروع یک کار دچار مشکل باشد در حالی که دانش آموزان دیگر در پایاندادن به یک عمل و شروع عمل بعدی شکل داشته باشند. بنابراین هر یک از این دانش آموزان نیاز به کمکهای متفاوتی دارند.
- به دانش آموزان نشان دهید چگونه از کتاب تکلیف و برنامههای روزانه استفاده کنند. همچنین مهارتها و روشهای یادگیری را به آنها آموزش دهید و آنها را به شکل منظم تقویت (پاداش) کنید.
- به دانش آموزان در فعالیتهای بدنیشان کمک کنید. (برای مثال) به آنها اجازه دهید تا کاری را ایستاده پای تخته سیاه انجام دهند). در بین برنامهها به آنها استراحت دهید.
- با والدین و دانش آموزان هر دو با هم برای نو آوری و اجرای یک برنامه تعلیم و تربیتی متناسب بمنظور نیل به نیازهای دانش آموزان به فعالیت و همکاری بپردازید.
- انتظارات بالا از دانش آموزان داشته باشید اما سعی کنید راههای جدیدی را برای انجام کارها امتحان کنید صبور باشید و شانس دانش آموزان را برای کسب موفقیت بالا ببرید.